‘ਦੁਲਾਵਾਂ’
ਦੁਲਾਵਾਂ, ਅੱਖਰ ‘ੳ’ ਅਤੇ ‘ੲ’ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਅੱਖਰਾਂ ਉਤੇ ਲਗਦੀਆਂ
ਹਨ। ਦੁਲਾਵਾਂ ਜਿਥੇ ਦੀਰਘ ਮਾਤ੍ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਖਾਇਕ ਹਨ ਉਥੇ ਇਹ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਭੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ
ਹਨ। ਜਿਸ ਨਿਯਮ ਅਧੀਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਦੁਲਾਵਾਂ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਆਉ ਉਕਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ
ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੀਏ -:
੧. ਨਾਂਵ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਲਗੀਆਂ ‘ਦੁਲਾਵਾਂ’
ਵਿਚੋਂ ਸੰਬੰਧਕ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ:
“ਧੰਨੈ ਧਨੁ ਪਾਇਆ ਧਰਣੀਧਰੁ ਮਿਲਿ ਜਨ ਸੰਤ ਸਮਾਨਿਆ॥ ੪॥ ੧॥ (ਪੰਨਾ ੪੮੭)
ਧੰਨੈ- {ਨਾਂਵ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਇਕਵਚਨ} ਧੰਨੇ ਨੇ।
“ਬਾਲਮੀਕੈ ਹੋਆ ਸਾਧਸੰਗੁ॥ (ਪੰਨਾ ੧੧੯੨)
ਬਾਲਮੀਕੈ- {ਨਾਂਵ ਸੰਪਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ਇਕਵਚਨ} ਬਾਲਮੀਕ ਨੂੰ।
“ਅੰਦਰਿ ਸਚਾ ਨੇਹੁ ਲਾਇਆ ਪ੍ਰੀਤਮ ਆਪਣੈ॥ (ਪੰਨਾ ੭੫੮)
ਪ੍ਰੀਤਮ ਆਪਣੈ- {ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸੰਬੰਧਕਾਰਕ} ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ।
“ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ ਵਿਸਾਰਿਆ ਦੂਜੀ ਕਾਰੈ ਲਗਿ॥ (ਪੰਨਾ ੧੯)
ਕਾਰੈ- {ਨਾਂਵ ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ} ਕਾਰ ਵਿਚ।
“ਦੁਬਿਧਾ ਲੋਭਿ ਲਗੇ ਹੈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਨਿ ਕੋਰੈ ਰੰਗੁ ਨ ਆਵੈਗੋ॥ (ਪੰਨਾ ੧੩੧੦)
ਕੋਰੈ- {ਨਾਂਵ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ} ਕੋਰੇ ਮਨ ਉਤੇ।
“ਸਭੋ ਸੂਤਕੁ ਭਰਮੁ ਹੈ ਦੂਜੈ ਲਗੈ ਜਾਇ॥ (ਪੰਨਾ ੪੭੨)
ਦੂਜੈ- {ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਕਰਮ ਕਾਰਕ} ਦੂਜੇ ਨਾਲ, ਦੂਜੇ ਵਿਚ।
੨. ਅਨ-ਪੁਰਖ ਕਿਰਿਆਵੀ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਲਾਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ
ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:
“ਧਨਿ ਧੰਨਿ ਓ ਰਾਮ ਬੇਨੁ ਬਾਜੈ॥ (ਪੰਨਾ ੯੮੮)
ਬਾਜੈ- {ਕਿਰਿਆ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਅਨਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਵੱਜ ਰਹੀ ਹੈ।
“ਹਮਰਾ ਜੀਵਨੁ ਨਿੰਦਕੁ ਲੋਰੈ॥ ੨॥ (ਪੰਨਾ ੩੩੯)
ਲੋਰੈ- {ਕਿਰਿਆ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਅਨਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
“ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਗੁਣ ਉਚਰੈ ਪ੍ਰਭ ਬਾਣੀ॥ (ਪੰਨਾ ੧੮੪)
ਉਚਰੈ- {ਕਿਰਿਆ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਅਨਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ।
੩. ਦੁਲਾਵਾਂ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਭੀ ਸੂਚਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ -:
“ਨਾਨਕੁ ਵਖਾਣੈ ਗੁਰ ਬਚਨਿ ਜਾਣੈ ਆਉ ਸਖੀ ਸੰਤ ਪਾਸਿ ਸੇਵਾ ਲਾਗੀਐ॥ ੩॥
(ਪੰਨਾ ੪੫੭)
ਲਾਗੀਐ- {ਕਿਰਿਆ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਬਹੁਵਚਨ} ਅਸੀਂ ਲਗੀਏ।
“ਛੋਡਿ ਮਾਨੁ ਹਰਿ ਚਰਨ ਗਹੀਜੈ॥ ੩॥ (ਪੰਨਾ ੧੮੬)
ਗਹੀਜੈ- {ਕਿਰਿਆ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਬਹੁਵਚਨ} ਅਸੀਂ ਫੜੀਏ।
“ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ॥ (ਪੰਨਾ ੧੪੦)
ਆਖੀਐ- {ਕਿਰਿਆ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਅਨਪੁਰਖ ਇਕਵਚਨ} ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
“ਨਾਨਕ ਗਾਵੀਐ ਗੁਣੀ ਨਿਧਾਨੁ॥ (ਪੰਨਾ ੨)
ਗਾਵੀਐ- {ਕਿਰਿਆ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਬਹੁਵਚਨ} ਅਸੀਂ ਸਿਫਤਿ-ਸਾਲਾਹ
ਕਰੀਏ।
੪. ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ‘ਨਾਂਵ’ ਸਬਦ ਨੂੰ ਕਾਰਕੀ ਦੁਲਾਈਆਂ ਆ ਜਾਣ
ਤਾ ਉਸ ਲਫਜ਼ ਨਾਲ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਵਾਚੀ ਲਫਜ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ -:
“ਮੇਰੈ ਹੀਅਰੈ ਪ੍ਰੀਤਿ ਰਾਮ ਰਾਇ ਕੀ ਗੁਰਿ ਮਾਰਗੁ ਪੰਥੁ ਬਤਾਇਆ॥ (ਪੰਨਾ
੧੭੨)
ਹੀਅਰੈ- {ਨਾਂਵ ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ ਇਕਵਚਨ} ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ।
ਮੇਰੈ- {ਪੜਨਾਂਵ} ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ।
“ਮੇਰੈ ਮਨਿ ਤਨਿ ਭੁਖ ਅਤਿ ਅਗਲੀ ਕੋਈ ਆਣਿ ਮਿਲਾਵੈ ਮਾਇ॥ (ਪੰਨਾ ੪੯)
ਮੇਰੈ ਮਨਿ- {ਪੜਨਾਂਵ, ਨਾਂਵ ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ} ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ।
“ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ ਮੇਰੈ ਪ੍ਰਭਿ ਕੀਨਾ ਆਪੇ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਏ॥ (ਪੰਨਾ ੬੭)
ਮੇਰੈ ਪ੍ਰਭਿ- {ਪੜਨਾਂਵ, ਨਾਂਵ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਸੰਬੰਧਕੀ ਰੂਪ} ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਭੂ
ਨੇ।
“ਮੈ ਧਰ ਤੇਰੀ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਤੇਰੈ ਤਾਣਿ ਰਹਾਉ॥ (ਪੰਨਾ ੪੬)
ਤੇਰੈ ਤਾਣਿ- {ਪੜਨਾਂਵ, ਨਾਂਵ ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ} ਤੇਰੇ ਆਸਰੇ।
੫. ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਲਫਜ਼ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਇਕਵਚਨ, ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ;
ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੱਖਰਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਨਾਂਵ ਲਫਜ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਮਿਲਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਂਵ ਲਫਜ਼
ਤੋਂ ਆਇਆ ਪਹਿਲਾਂ ਲਫਜ਼ ‘ਕਾ’ ਅਤੇ ‘ਦਾ’ ‘ਕੈ’,’ ਦੈ’ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-:
“ਨਾਨਕ ਕੈ ਘਰਿ ਕੇਵਲ ਨਾਮੁ॥ ੪॥ ੪॥ (ਪੰਨਾ ੧੧੩੬)
ਘਰਿ- {ਨਾਂਵ ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ} ਘਰ ਵਿਚ।
ਕੈ- {ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ} ਦੇ।
“ਜਾ ਕੈ ਗ੍ਰਿਹਿ ਨਵ ਨਿਧਿ ਹਰਿ ਭਾਈ॥ (ਪੰਨਾ ੧੦੮)
ਗ੍ਰਿਹਿ- {ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ} ਘਰ ਵਿਚ।
ਕੈ- {ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ} ਦੇ।
“ਜਿਸ ਦੈ ਚਿਤਿ ਵਸਿਆ ਮੇਰਾ ਸੁਆਮੀ ਤਿਸ ਨੋ ਕਿਉ ਅੰਦੇਸਾ ਕਿਸੈ ਗਲੈ ਦਾ
ਲੋੜੀਐ॥ (ਪੰਨਾ ੫੫੦)
ਚਿਤਿ- {ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ} ਚਿਤ ਵਿਚ।
ਦੈ- {ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ} ਦੇ।
ਭੁੱਲ-ਚੁਕ ਦੀ ਖਿਮਾਂ
ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਘੜਸਾਣਾ’
੭੫੯੭੬੪੩੭੪੮
