.

☬ ਮਲਾਰ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੧ ☬

(ਪੰ: ੧੨੭੮-੯੧)

ਸਟੀਕ, ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਹਿਤ

(ਕਿਸ਼ਤ-੨੬)

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੨ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕ ਮਃ ੨॥ ਨਾਉ ਫਕੀਰੈ ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਮੂਰਖ ਪੰਡਿਤੁ ਨਾਉ॥ ਅੰਧੇ ਕਾ ਨਾਉ ਪਾਰਖੂ, ਏਵੈ ਕਰੇ ਗੁਆਉ॥ ਇਲਤਿ ਕਾ ਨਾਉ ਚਉਧਰੀ, ਕੂੜੀ ਪੂਰੇ ਥਾਉ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਣੀਐ, ਕਲਿ ਕਾ ਏਹੁ ਨਿਆਉ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਹਰਣਾਂ ਬਾਜਾਂ ਤੈ ਸਿਕਦਾਰਾਂ, ਏਨਾੑ ਪੜਿੑਆ ਨਾਉ॥ ਫਾਂਧੀ ਲਗੀ ਜਾਤਿ ਫਹਾਇਨਿ, ਅਗੈ ਨਾਹੀ ਥਾਉ॥ ਸੋ ਪੜਿਆ ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ ਬੀਨਾ, ਜਿਨੀੑ ਕਮਾਣਾ ਨਾਉ॥ ਪਹਿਲੋ ਦੇ ਜੜ ਅੰਦਰਿ ਜੰਮੈ, ਤਾ ਉਪਰਿ ਹੋਵੈ ਛਾਂਉ॥ ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ॥ ਜਾਇ ਜਗਾਇਨਿੑ ਬੈਠੇ ਸੁਤੇ॥ ਚਾਕਰ ਨਹਦਾ ਪਾਇਨਿੑ, ਘਾਉ॥ ਰਤੁ ਪਿਤੁ ਕੁਤਿਹੋ, ਚਟਿ ਜਾਹੁ॥ ਜਿਥੈ ਜੀਆਂ ਹੋਸੀ ਸਾਰ॥ ਨਕੀਂ ਵਢੀਂ ਲਾਇਤਬਾਰ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਆਪਿ ਉਪਾਏ ਮੇਦਨੀ, ਆਪੇ ਕਰਦਾ ਸਾਰ॥ ਭੈ ਬਿਨੁ ਭਰਮੁ ਨ ਕਟੀਐ, ਨਾਮਿ ਨ ਲਗੈ ਪਿਆਰੁ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ ਭਉ ਊਪਜੈ, ਪਾਈਐ ਮੋਖ ਦੁਆਰ॥ ਭੈ ਤੇ ਸਹਜੁ ਪਾਈਐ, ਮਿਲਿ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰ॥ ਭੈ ਤੇ ਭੈਜਲੁ ਲੰਘੀਐ, ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰੁ॥ ਭੈ ਤੇ ਨਿਰਭਉ ਪਾਈਐ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ॥ ਮਨਮੁਖ ਭੈ ਕੀ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਨੀ, ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਜਲਤੇ ਕਰਹਿ ਪੁਕਾਰ॥ ਨਾਨਕ ਨਾਵੈ ਹੀ ਤੇ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਗੁਰਮਤੀ ਉਰਿ ਧਾਰ॥ ੨੨ 

(ਪਉੜੀ ੨੨, ਸਟੀਕ ਸਲੋਕਾਂ ਤੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕ ਮਃ ੨॥ ਨਾਉ ਫਕੀਰੈ ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਮੂਰਖ ਪੰਡਿਤੁ ਨਾਉ॥ ਅੰਧੇ ਕਾ ਨਾਉ ਪਾਰਖੂ, ਏਵੈ ਕਰੇ ਗੁਆਉ॥ ਇਲਤਿ ਕਾ ਨਾਉ ਚਉਧਰੀ, ਕੂੜੀ ਪੂਰੇ ਥਾਉ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਣੀਐ, ਕਲਿ ਕਾ ਏਹੁ ਨਿਆਉ॥ ੧॥ (ਪੰ: ੧੨੮੮)

ਪਦ ਅਰਥ: —ਫਕੀਰੈ—ਕੰਗਾਲ। ਏਵੈ—ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਗੁਆਉ—ਗੁਫ਼ਤਗੂ, ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ, ਗਲਬਾਤ। ਇਲਤਿ—ਇੱਲਤਿ, ਸ਼ਰਾਰਤ, ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਸੁਭਾਅ, ਦੋਹਰੀ ਨੀਤੀ ਵਾਲਾ, ਅਜੋਕਾ ਰਾਜਨੀਤਕ। ਚਉਧਰੀ—ਆਗੂ, ਨੇਤਾ। ਕੂੜੀ—ਝੂਠ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਤੀ। ਪੂਰੇ ਥਾਉ—ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਥਾਂ ਮੱਲਦੀ ਹੈ, ਸਭ ਪਾਸੇ ਛਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਕੂੜੀ ਪੂਰੇ ਥਾਉ—ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਝੂਠ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਤੀ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ। ਨਿਆਉ—ਨਿਆਂ। ਪਾਰਖੂ—ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਖ ਕਰਣ ਵਾਲਾ।

ਅਰਥ: — “ਨਾਉ ਫਕੀਰੈ ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਮੂਰਖ ਪੰਡਿਤੁ ਨਾਉ” -ਕੰਗਾਲ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੂਰਖ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਭਾਵ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਅੰਧੇ ਕਾ ਨਾਉ ਪਾਰਖੂ, ਏਵੈ ਕਰੇ ਗੁਆਉ” -ਅੰਨ੍ਹੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਾਰਖੂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਨੋ ਅੱਜ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਇਸੇ ਉਲਟੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ `ਚ ਹੀ ਰੁੱਝਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਇਲਤਿ ਕਾ ਨਾਉ ਚਉਧਰੀ, ਕੂੜੀ ਪੂਰੇ ਥਾਉ” - ਇਸੇ ਦਾ ਸਿੱਟਾ, ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਚਾਲਬਾਜ਼ ਚੌਧਰੀ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਝੂਠ-ਫ਼ਰੇਬ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਤੇ ਛਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਣੀਐ, ਕਲਿ ਕਾ ਏਹੁ ਨਿਆਉ” - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਇਹ ਜੋ ਉਲਟੇ ਨਿਆਂ ਵਲਾ ਵਤੀਰਾ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਸਲ `ਚ ਇਸੇ ਦਾ ਨਾਮ ਕਲਜੁਗ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਂਉਂਦੇ ਹਨ, ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਇਸ ਉਲਟੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਸਮਝ ਵੀ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। (ਜਦਕਿ ਮਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨਮਤੀਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ `ਚ ਇਸ ਉਲਟੀ ਰਹਿਣੀ ਦੇ ਹੀ ਆਦੀ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ)। ੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦੇ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਗੇਗੀ ਕਿ ਪਉੜੀ ੨੨ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਪਉੜੀ ੨੧ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ “ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ ਕੇਤੇ ਡੁਬੇ ਸਾਥ" ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਟੋਰਿਆ ਹੈ। ਉਂਝ ਵਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਅਰੰਭਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮੂਚੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਮਕਸਦ ਹੀ ਜੀਵ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਉੜੀ ਵਾਰ ਆਤਮਕ ਉਚਾਈਆਂ `ਤੇ ਲਿਜਾਣਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਕਰਣਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਮਨਮੁਖ ਤਾਂ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮੁਰਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਲਟੇ ਰਾਹ ਚਲਣ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਇਸ ਉਲਟੀ ਚਾਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਲਜੁਗ ਅਸਲ `ਚ ਉਹ ਨਹੀਂ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਯੁਗਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਕੇ ਮੰਨ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਕਲਜੁਗ ਇਹ ਹੈ ਜੋ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਲਟੇ ਰਾਹ `ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ ਤੇ ਪੂਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰ ਡੁੱਬ ਰਹੇ ਹਨ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੇ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਰਥਾ ਗੁਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮਃ ੧॥ ਹਰਣਾਂ ਬਾਜਾਂ ਤੈ ਸਿਕਦਾਰਾਂ, ਏਨਾੑ ਪੜਿੑਆ ਨਾਉ॥ ਫਾਂਧੀ ਲਗੀ ਜਾਤਿ ਫਹਾਇਨਿ, ਅਗੈ ਨਾਹੀ ਥਾਉ॥ ਸੋ ਪੜਿਆ ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ ਬੀਨਾ, ਜਿਨੀੑ ਕਮਾਣਾ ਨਾਉ॥ ਪਹਿਲੋ ਦੇ ਜੜ ਅੰਦਰਿ ਜੰਮੈ, ਤਾ ਉਪਰਿ ਹੋਵੈ ਛਾਂਉ॥ ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ॥ ਜਾਇ ਜਗਾਇਨਿੑ ਬੈਠੇ ਸੁਤੇ॥ ਚਾਕਰ ਨਹਦਾ ਪਾਇਨਿੑ ਘਾਉ॥ ਰਤੁ ਪਿਤੁ ਕੁਤਿਹੋ ਚਟਿ ਜਾਹੁ॥ ਜਿਥੈ ਜੀਆਂ ਹੋਸੀ ਸਾਰ॥ ਨਕੀਂ ਵਢੀਂ ਲਾਇਤਬਾਰ॥ ੨॥ (ਪੰ: ੧੨੮੮)

ਪਦ ਅਰਥ: — ਤੈ—ਅਤੇ। ਸਿਕਦਾਰ—ਅਹਲਕਾਰ, ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦੀ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ। ਏਨਾੑ ਪੜਿਆ ਨਾਉ—ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ “ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ”, ਇਹ ਸਭ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫਾਂਧੀ—ਫਾਹੀ। ਜਾਤਿ—ਜਾਤ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ। ਫ਼ਹਾੲਨਿ —ਫ਼ਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਗੈ—ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਹਜ਼ੂਰੀ `ਚ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ, ਪ੍ਰਲੋਕ `ਚ। ਨਾਹੀ ਥਾਉ— ਕਬੂਲ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮੁੜ ਜੂਨਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬੀਨਾ—ਸਿਆਣਾ। ਜਿਨੀੑ ਕਮਾਣਾ ਨਾਉ—ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੋ ਦੇ—ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ। ਮੁਕਦਮ—ਮੁਕੱਦਮ, ਮੁਸਾਹਿਬ। ਚਾਕਰ-ਅਹਿਲਕਾਰ, ਮੁਲਾਜ਼ਮ, ਨੌਕਰ। ਨਹਦਾ—ਨਹੁੰਦ੍ਰਾਂ। ਘਾਉ—ਜ਼ਖ਼ਮ। ਰਤੁ ਪਿਤੁ—ਲਹੂ ਤੇ ਪਿੱਤਾ। ਕੁਤਿਹੋ— (ਮੁਕੱਦਮ) ਕੁੱਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ। ਨਕੀਂ ਵਢੀਂ—ਵੱਢੇ ਨੱਕਾਂ ਨਾਲ, ਨੱਕ-ਵੱਢੇ, ਬੇਇਜ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕੀਤੇ ਕਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁੜ ਆਵਾਗਉਣ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲਾਇਤਬਾਰ—ਬੇ-ਇਤਬਾਰੇ। ਸਾਰ—ਪਰਖ, ਕਦਰ। ਜਿਥੈ— ਉਥੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ।

ਨੋਟ: —੧— ਗਿਝਾਏ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਹਿਰਨ ਤੇ ਬਾਜ਼, ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਾਤਿ-ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਾਉਂਣ `ਚ, ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ `ਚੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦੀ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਵੀ ਜ਼ਾਲਮ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਕਾ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ `ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਾਤਿ-ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ `ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਨੋਟ: —੨— ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਜ਼ਾਲਮ ਸੁਭਾਅ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾ ਰਾਹੀਂ ਕੁੱਝ ਅਹਿਲਕਾਰ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਾਤ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਾਉਣ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਆਮ ਬੋਲੀ `ਚ ਆਪ ਤਾਂ ਪਿਛੇ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੋਂਡੇ `ਤੇ ਰਖਕੇ ਬੰਦੂਕ ਚਲਾਉਣੀ”। ਜਦਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਇਹੀ ਕੰਮ ਵੱਕਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਾਕਮ ਤੇ ਨੇਤਾਗਣ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਧਰ, ਹਿਰਨ ਤੇ ਬਾਜ਼, ਦੋ ਜੂਨਾਂ ਅਜਿਹੀ ਕਰਣੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਉਗੁਣ ਕੁਦਰਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਥੇ ਹਿਰਨਾ, ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਤੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ “ਏਨਾੑ ਪੜਿੑਆ ਨਾਉ” ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਬਿਆਣਿਆ ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਅਰਥ ਹਨ:-

ਅਰਥ: — “ਹਰਣਾਂ ਬਾਜਾਂ ਤੈ ਸਿਕਦਾਰਾਂ, ਏਨਾੑ ਪੜਿੑਆ ਨਾਉ” -ਹਿਰਨ, ਬਾਜ਼ ਤੇ ਅਹਿਲਕਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ “ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ” ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਫਾਂਧੀ ਲਗੀ ਜਾਤਿ ਫਹਾਇਨਿ, ਅਗੈ ਨਾਹੀ ਥਾਉ” -ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਵਿੱਦਿਆ ਕਿਸ ਕੰਮ? ਇਹ ਤਾਂ ਇਉਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਾਹੀ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਾਤ-ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਫਸਾਉਣਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

(ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਤਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦਕਿ) ਅਗੈ ਨਾਹੀ ਥਾਉ” ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਚ ਅਜਿਹੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਅਹਿਲਕਾਰ (ਆਪਣੀ ਇਸ ਮਾੜੀ ਕਰਣੀ ਕਾਰਣ) ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।

ਸੋ ਪੜਿਆ ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ ਬੀਨਾ, ਜਿਨੀੑ ਕਮਾਣਾ ਨਾਉ” - ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ‘ਨਾਮ’ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ, ਅਸਲ `ਚ (ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ) ਉਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ, ਉਹੀ ਪੰਡਿਤ (ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ) ਤੇ ਉਹੀ ਸਿਆਣੇ ਹਨ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਕਬੂਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਵ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਨਾਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸਿਆਣਾ, ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਕਿਤਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਸਿਆਣਾ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਉਸ ਕੋਲ ਨਾਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ, ਉਲਟਾ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਕੁਕਰਮਾਂ `ਚ ਫ਼ਸਿਆ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਪਹਿਲੋ ਦੇ ਜੜ ਅੰਦਰਿ ਜੰਮੈ, ਤਾ ਉਪਰਿ ਹੋਵੈ ਛਾਉ” -ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਬਿਰਖ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਅੰਦਰ ਜੰਮਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਰਖ ਉੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਬਿਰਖ ਦੀ ਛਾਂ ਫੈਲਦੀ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵੀ ਉਹੀ ਪਣਪਦਾ ਤੇ ਗੁਣਵਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਜੀਵਨ `ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਮ ਦਾ ਬੀਜ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ, ਦਰਅਸਲ ਇਹੀ ਹੈ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸਰਬ ਸੁਖਦਾਤੀ ਵਿੱਦਿਆ।

ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ॥ ਜਾਇ ਜਗਾਇਨਿੑ ਬੈਠੇ ਸੁਤੇ” -ਜਦਕਿ ‘ਨਾਮ’ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਿਹੂਣੀ ਵਿੱਦਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ) ਰਾਜੇ ਸ਼ੇਰ ਹੋਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੇਠਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਅਹਿਲਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਲਤੂ ਕੁੱਤੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪਾਲਤੂ ਕੁੱਤੇ ਰੂਪ ਅਹਿਲਕਾਰ (ਆਪਣੇ ਆਕਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਨੂਦੀ ਹਾਸਲ ਕਰਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਲਈ) ਬੈਠੇ-ਸੁੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਤੇ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਚਾਕਰ ਨਹਦਾ ਪਾਇਨਿੑ ਘਾਉ॥ ਰਤੁ ਪਿਤੁ ਕੁਤਿਹੋ ਚਟਿ ਜਾਹੁ” - ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੀਆਂ ਨਹੁੰਦ੍ਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਅਧੀਨ ਇਹ ਇਹ ਅਹਿਲਕਾਰ ਰੂਪ ਪਾਲਤੂ ਕੁੱਤੇ। (ਫ਼ਿਰ ਉਸ ਰਾਜੇ-ਸ਼ੀਂਹ ਦੀ ਸ਼ਹਿ `ਤੇ) ਇਹ ਮੁਕੱਦਮ ਕੁੱਤੇ ਭਾਵ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮ ਦਿੰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਖਵਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜਿਥੈ ਜੀਆਂ ਹੋਸੀ ਸਾਰ॥ ਨਕੀਂ ਵਢੀਂ ਲਾਇਤਬਾਰ” -ਪਰ ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਕਰਣੀ ਦੀ ਪਰਖ ਹੋਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਪ੍ਰਵਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਬਲਕਿ ਓੁਥੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਬੇ-ਇਤਬਾਰੇ ਤੇ ਨੱਕ-ਵੱਢੇ ਹੀ ਮੰਨੇ ਤੇ ਬੇਇਜ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇਤਾ ਤੇ ਆਗੂ ਹੀ ਜ਼ਾਲਮ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੇਠਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਅਹਿਲਕਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਜ਼ਾਲਮ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੋ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿਤਨੇ ਵੀ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਹੋਣ; ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਖਾਲੀ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰਦੇਵ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਖੋਲਣ ਲਈ ਹਿਰਨਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਹਿਰਨਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਰਅਸਲ ਇਨ੍ਹਾਂ `ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਬਾਅਦ ਇਹ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਾਤ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੁੰਗਲ `ਚ ਫ਼ਸਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਮਿਸਾਲ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਦੇਵ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਜਿਹੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਹੋਏ ਅਹਿਲਕਾਰ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ `ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਅਸਲੋਂ ਹਿਰਨਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜੂਨ `ਚ ਹੀ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ, ਸ਼ਿਆਣਪ ਆਦਿ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਨੀਚ ਕਰਣੀ ਕਾਰਣ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ `ਚ ਸਹਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਆਪਣੇ ਆਕਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਨੂਦੀ ਹਾਸਲ ਕਰਣ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਾਤ ਭਾਈਆਂ `ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿਤਨਾ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਲੈਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਤਨਾ ਵੀ ਖੂਨ ਚੂਸ ਲੈਣ; ਪਰ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ-ਜੋਖੇ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੀ ਅਜਿਹੀ ਕਮੀਨੀ ਤੇ ਇਨਸਾਨੀਯਤ ਤੋਂ ਗਿਰੀ ਹੋਈ ਕਰਣੀ ਕਾਰਣ ਬੇਇਜ਼ਤ ਕੀਤੇ, ਦੁਰਕਾਰੇ ਤੇ ਬੇ-ਇਤਬਾਰੇ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣ ਲਈ ਸੰਸਾਰਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਵਧ ਨਾਮ ਅਥਵਾ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਘੱਟ ਪੜਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਵਧ।

ਪਉੜੀ॥ ਆਪਿ ਉਪਾਏ ਮੇਦਨੀ, ਆਪੇ ਕਰਦਾ ਸਾਰ॥ ਭੈ ਬਿਨੁ ਭਰਮੁ ਨ ਕਟੀਐ, ਨਾਮਿ ਨ ਲਗੈ ਪਿਆਰੁ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ ਭਉ ਊਪਜੈ, ਪਾਈਐ ਮੋਖ ਦੁਆਰ॥ ਭੈ ਤੇ ਸਹਜੁ ਪਾਈਐ, ਮਿਲਿ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰ॥ ਭੈ ਤੇ ਭੈਜਲੁ ਲੰਘੀਐ, ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰੁ॥ ਭੈ ਤੇ ਨਿਰਭਉ ਪਾਈਐ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ॥ ਮਨਮੁਖ ਭੈ ਕੀ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਨੀ, ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਜਲਤੇ ਕਰਹਿ ਪੁਕਾਰ॥ ਨਾਨਕ ਨਾਵੈ ਹੀ ਤੇ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਗੁਰਮਤੀ ਉਰਿ ਧਾਰ॥ ੨੨॥ (ਪੰ: ੧੨੮੮)

ਪਦ ਅਰਥ: — ਉਪਾਏ—ਸਾਜੀ, ਬਣਾਈ। ਮੇਦਨੀ—ਧਰਤੀ। ਸਾਰ—ਸੰਭਾਲ। ਭੈ ਬਿਨੁ —ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਪ੍ਰਭੂ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਬਿਨਾ। ਭਰਮੁ—ਭਟਕਣਾ, ਮਾੲਕਿ ਬੰਧਨ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭਟਕਣਾ। ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ—ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤਿਆਂ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ `ਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਿਆਂ। ਮੋਖ ਦੁਆਰ—ਬੰਦ ਖ਼ਲਾਸੀ ਦਾ ਰਸਤਾ, ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ, ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਾ। ਸਹਜੁ—ਅਡੋਲ ਅਵਸਥਾ। ਮਿਲਿ—ਮਿਲ ਕੇ। ਜੋਤੀ—ਪਰਮਾਤਮਾ `ਚ। ਮਿਲਿ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰ—ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਹੈ, ਅਕਾਲਪੁਰਖ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਹੈ। ਉਰਿ—ਹਿਰਦੇ `ਚ। ਨਾਮਿ—ਨਾਮ `ਚ। ਭੈਜਲੁ—ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦ੍ਰ। ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ— ਨਾ ਪਾਰਲਾ ਬੰਨਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਉਰਲਾ। ਮਨਮੁਖ—ਆਪਣੇ ਮਨ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰਨ ਵਾਲੇ। ਸਾਰ—ਕਦਰ। ਨ ਜਾਣਨੀ—ਨ ਜਾਨਣਿ, ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਜਲਤੇ—ਸੜਦੇ। ਕਰਹਿ—ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੇ—ਤੋਂ।

ਅਰਥ: — “ਆਪਿ ਉਪਾਏ ਮੇਦਨੀ, ਆਪੇ ਕਰਦਾ ਸਾਰ” -ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਜਗਤ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮੂਚੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਉਹ ਆਪ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਭੈ ਬਿਨੁ ਭਰਮੁ ਨ ਕਟੀਐ, ਨਾਮਿ ਨ ਲਗੈ ਪਿਆਰੁ” -ਮਨ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਮਾਇਕ ਭਟਕਣਾ ਤੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ, ਉਦੋ ਤੱਕ ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜੁੜ ਸਕਦਾ।

ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ ਭਉ ਊਪਜੈ, ਪਾਈਐ ਮੋਖ ਦੁਆਰ” - ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਭਉ, ਸਦਾ ਥਿਰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਣ `ਚ ਆਇਆਂ ਹੀ ਮਨ `ਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਇਸੇ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨਾ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਭਟਕਣਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਛੁੱਟਕਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭੈ ਤੇ ਸਹਜੁ ਪਾਈਐ, ਮਿਲਿ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰ” - ਮਨ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣ `ਤੇ, ਜੀਵਨ ਜੋਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਜੋਤ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਅਡੋਲਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਭੈ ਤੇ ਭੈਜਲੁ ਲੰਘੀਐ, ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰੁ” -ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਵਿਚਾਰ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਜੀਵ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭੈ ਤੇ ਨਿਰਭਉ ਪਾਈਐ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ” - ਜੇ ਮਨ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਰ-ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ, ਜੀਵ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕਰਤਾਪੁਰਖ ਨਾਲ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾ ਅੰਤ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਉਸਦਾ ਉਰਲਾ ਤੇ ਪਾਰਲਾ ਬੰਨਾਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾ ਆਦਿ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਅੰਤ, ਪ੍ਰਭੂ ਸਦਾ ਥਿਰ ਹੱਸਤੀ ਹੈ।

ਮਨਮੁਖ ਭੈ ਕੀ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਨੀ, ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਜਲਤੇ ਕਰਹਿ ਪੁਕਾਰ” -ਮਨ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਸੇ ਕਾਰਣ ਮਨਮੁਖ ਮਾਇਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ `ਚ ਸੜਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਵਿਲਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਨਾਨਕ ਨਾਵੈ ਹੀ ਤੇ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਗੁਰਮਤੀ ਉਰਿ ਧਾਰ” -ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਿਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ `ਚ ਸਦੀਵੀ ਅਨੰਦ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਹ ‘ਨਾਮ’ ਪਦਾਰਥ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤਿ `ਤੇ ਟੁਰਿਆਂ ਹੀ ਹਿਰਦੇ `ਚ ਟਿਕਦਾ ਹੈ। ੨੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਰਤਾ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੀ ਆਪ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨਾ ਤੇ ਭਟਕਣਾ `ਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਕੋ ਹੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ `ਚ ਤਿਆਰ ਕਰੇ। ਉਸ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਕਟੀਂਦੇ।

ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆਇਆਂ ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨ ਕੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੀਵਨ `ਚੋਂ ਭਟਕਣਾ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੀ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਅਡੋਲਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੀਵ ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਕਾਰਣ, ਇਸਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਉੱਤਮ ਵਿਚਾਰ ਪਣਪਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੀਵ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਕਾਰਣ ਜੀਵ ਉਸ ਨਿਰਭਉ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪਾਰਾਵਾਰ ਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਸਦੀਵੀ ਤੇ ਸਦਾ ਥਿਰ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਇਹ ਉੱਤਮਤਾ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵੱਸ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹਿਰਦੇ `ਚ ਟਿਕਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਮਨਮੁਖੀ ਜਨਮ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ, ਉਹ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨਾਂ ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ `ਚ ਜਕੜੇ ਰਹਿ ਕੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਵਿਲਕਦੇ ਤੇ ਬਿਲਲਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ- ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਚੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਨਾਉਣ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਮਨੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨਾ `ਚ ਜਕੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਇਕ ਬੰਧਨਾ ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰੇ ਦਾ ਇਕੋ ਰਾਹ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਰਾਹ ਹੈ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ `ਚ ਆਉਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਪਿਛੇ ਟੁਰਨ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਤਿਆਗਣਾ।

ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮਨ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਭਾਵ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜਦਕਿ ਨਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮਨ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਵੱਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ, ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਤੇ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਅਡੋਲਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਮਨਮੁਖ ਜੋ ਜੀਵਨ ਭਰ ਬਿਲਕਦਾ ਤੇ ਬਿਲਲਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਨਾ ਆਉਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ ਦੀ ਕਦਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਲੋਕਾਂ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੋਲਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ ਨਾਉ ਫਕੀਰੈ ਪਾਤਿਸਾਹ. .” `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਸੰਸਾਰ `ਚ ਬਹੁਤੇ ਉਲਟੇ ਰਾਹ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਪੂਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰ ਡੁੱਬ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਿਗੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ `ਚ ਭਟਕਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੀ ਪਛਾਣ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ “ਹਰਣਾਂ ਬਾਜਾਂ ਤੈ ਸਿਕਦਾਰਾਂ. .” `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਕਿ ਜਿਸ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਲੇਖਾ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਕਰਮਾਂ ਨੇ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ। ਅੱਜ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ `ਚ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਹਿਰਨਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਜੂਨਾਂ `ਚ ਹੀ ਜੀਅ ਰਿਹਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਾਤ ਭਾਈਆਂ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦੇਣ `ਚ ਆਪਣੀ ਵਡਿਆਈ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਪਰ “ਜਿਥੈ ਜੀਆਂ ਹੋਸੀ ਸਾਰ॥ ਨਕੀਂ ਵਢੀਂ ਲਾਇਤਬਾਰ” ਕਰਤੇ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੀਚ ਕਰਣੀਆਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੋਗਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬੱਚ ਸਕੇਗਾ। ਉਥੇ ਬੇਇਜ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਇਸ ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਇਹ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆ ਕੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਨਾਮ ਦਾ ਬੀਜ ਬੋਅ ਲਵੇ। (ਚਲਦਾ) #Instt. 26.22 Mlkiv.03.014#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Malaar Ki Vaar M:1 Steek & GVD” BEING LOADED IN ISTTS. Otherwise about All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.