.

☬ ਮਲਾਰ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੧ ☬

(ਪੰ: ੧੨੭੮-੯੧)

ਸਟੀਕ, ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਹਿਤ

(ਕਿਸ਼ਤ-੨੩)

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੦ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕ ਮਃ ੧॥ ਰਾਤੀ ਕਾਲੁ ਘਟੈ ਦਿਨਿ ਕਾਲੁ॥ ਛਿਜੈ ਕਾਇਆ ਹੋਇ ਪਰਾਲੁ॥ ਵਰਤਣਿ ਵਰਤਿਆ ਸਰਬ ਜੰਜਾਲੁ॥ ਭੁਲਿਆ ਚੁਕਿ ਗਇਆ ਤਪ ਤਾਲੁ॥ ਅੰਧਾ ਝਖਿ ਝਖਿ ਪਇਆ ਝੇਰਿ॥ ਪਿਛੈ ਰੋਵਹਿ ਲਿਆਵਹਿ ਫੇਰਿ॥ ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ ਕਿਛੁ ਸੂਝੈ ਨਾਹੀ॥ ਮੋਇਆ ਰੋਂਹਿ ਰੋਂਦੇ ਮਰਿ ਜਾਂਹੀਂ॥ ਨਾਨਕ ਖਸਮੈ ਏਵੈ ਭਾਵੈ॥ ਸੇਈ ਮੁਏ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਮੁਆ ਪਿਆਰੁ ਪ੍ਰੀਤਿ ਮੁਈ ਮੂਆ ਵੈਰੁ ਵਾਦੀ॥ ਵੰਨੁ ਗਇਆ ਰੂਪੁ ਵਿਣਸਿਆ ਦੁਖੀ ਦੇਹ ਰੁਲੀ॥ ਕਿਥਹੁ ਆਇਆ ਕਹ ਗਇਆ ਕਿਹੁ ਨ ਸੀਓ ਕਿਹੁ ਸੀ॥ ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਗਲਾ ਗੋਈਆ ਕੀਤਾ ਚਾਉ ਰਲੀ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਸਦਾ ਸੁਖਦਾਤਾ ਅੰਤੇ ਹੋਇ ਸਖਾਈ॥ ਬਾਝੁ ਗੁਰੂ ਜਗਤੁ ਬਉਰਾਨਾ ਨਾਵੈ ਸਾਰ ਨ ਪਾਈ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਸੇ ਪਰਵਾਣੁ ਜਿਨੑ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਈ॥ ਸੋ ਸਾਹਿਬੁ ਸੋ ਸੇਵਕੁ ਤੇਹਾ ਜਿਸੁ ਭਾਣਾ ਮੰਨਿ ਵਸਾਈ॥ ਆਪਣੈ ਭਾਣੈ ਕਹੁ ਕਿਨਿ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ ਅੰਧਾ ਅੰਧੁ ਕਮਾਈ॥ ਬਿਖਿਆ ਕਦੇ ਹੀ ਰਜੈ ਨਾਹੀ ਮੂਰਖ ਭੁਖ ਨ ਜਾਈ॥ ਦੂਜੈ ਸਭੁ ਕੋ ਲਗਿ ਵਿਗੁਤਾ ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਬੂਝ ਨ ਪਾਈ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵੇ ਸੋ ਸੁਖੁ ਪਾਏ ਜਿਸ ਨੋ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਰਜਾਈ॥ ੨੦ 

(ਪਉੜੀ ੨੦, ਸਟੀਕ, ਸਲੋਕਾਂ ਤੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕ ਮਃ ੧॥ ਰਾਤੀ ਕਾਲੁ ਘਟੈ, ਦਿਨਿ ਕਾਲੁ॥ ਛਿਜੈ ਕਾਇਆ, ਹੋਇ ਪਰਾਲੁ॥ ਵਰਤਣਿ ਵਰਤਿਆ, ਸਰਬ ਜੰਜਾਲੁ॥ ਭੁਲਿਆ ਚੁਕਿ ਗਇਆ, ਤਪ ਤਾਲੁ॥ ਅੰਧਾ ਝਖਿ ਝਖਿ ਪਇਆ ਝੇਰਿ॥ ਪਿਛੈ ਰੋਵਹਿ, ਲਿਆਵਹਿ ਫੇਰਿ॥ ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ, ਕਿਛੁ ਸੂਝੈ ਨਾਹੀ॥ ਮੋਇਆ ਰੋਂਹਿ, ਰੋਂਦੇ ਮਰਿ ਜਾਂਹੀਂ॥ ਨਾਨਕ ਖਸਮੈ, ਏਵੈ ਭਾਵੈ॥ ਸੇਈ ਮੁਏ ਜਿਨਿ, ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ॥ ੧॥ (ਪੰਨਾ ੧੨੮੭)

ਪਦ ਅਰਥ: — ਰਾਤੀ … ਦਿਨਿ—ਇਕ ਇੱਕ ਰਾਤਿ ਤੇ ਦਿਨ ਕਰਕੇ। ਕਾਲੁ—ਸਮਾ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਮਾ। ਛਿਜੈ—ਪੁਰਾਣਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਿਰਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਇਆ—ਸਰੀਰ। ਪਰਾਲੁ—ਪਰਾਲ ਵਾਂਗ ਫੋਕਾ, ਕਮਜ਼ੋਰ। ਵਰਤਣਿ—ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਵਰਤਣ ਵਲੇਂਵਾ, ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦੀ ਪਕੜ। ਜੰਜਾਲੁ—ਫਾਹੀ ਦਾ ਫੰਦਾ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਗੇੜ, ਬਿਰਥਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ। ਭੁਲਿਆ—ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਚੁਕਿ ਗਇਆ— ਛੁੱਟ ਗਿਆ, ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ। ਤਪ ਤਾਲੁ—ਤਪ ਦੀ ਜਾਚ, ਬੰਦਗੀ ਦਾ ਵੱਲ, ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਸੋਝੀ। ਅੰਧਾ—ਅਗਿਆਨੀ ਮਨੁੱਖ। ਝਖਿ ਝਖਿ—ਝਖ ਮਾਰਦੇ, ਵਿਅਰਥ ਕੰਮਾਂ `ਚ ਲਗੇ ਰਹਿ ਕੇ। ਝੇਰਿ—ਝੇੜੇ `ਚ, ਗੇੜ `ਚ। ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ-ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਰਹਿ ਕੇ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾ, ਅਗਿਆਨੀ ਮਨੁੱਖ। ਕਿਛੁ ਸੂਝੈ ਨਾਹੀ—ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਕਰਣੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ, ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਇਸ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ `ਚੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ। ਰੋਂਹਿ—ਰੋਂਦੇ ਹਨ। ਰੋਂਦੇ ਮਰਿ ਜਾਂਹੀਂ— ਫ਼ਿਰ ਰੋਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਰਥ: — “ਰਾਤੀ ਕਾਲੁ ਘਟੈ, ਦਿਨਿ ਕਾਲੁ” -ਇਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਕਰਕੇ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੀਤਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, (ਮਨੁੱਖ ਦੀ) ਉਮਰ ਦਾ ਸਮਾ ਵੀ ਘਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਛਿਜੈ ਕਾਇਆ, ਹੋਇ ਪਰਾਲੁ” - ਜਿਵੇਂ ਧਾਨ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਬਾਅਦ ਬਾਕੀ ਫੋਕ (ਪਰਾਲ) ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਵੀ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਗੁਆਂਦਾ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਬੁੱਢਾ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਰਤਣਿ ਵਰਤਿਆ, ਸਰਬ ਜੰਜਾਲੁ” - ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਵਰਤਣਿ-ਵਲੇਂਵਾ ਅਥਵਾ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦੀ ਪਕੜ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਫਾਹੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਬਣਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਵਾਗਉਣ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਭੁਲਿਆ ਚੁਕਿ ਗਇਆ, ਤਪ ਤਡਲੁ”-ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦੇ ਝਮੇਲਿਆਂ `ਚ ਫ਼ਸੇ ਰਹਿ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੰਦਗੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਵਾਲਾ ਅਸ਼ਲ ਮਕਸਦ ਹੀ ਵਿਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਅੰਧਾ ਝਖਿ ਝਖਿ ਪਇਆ ਝੇਰਿ” -ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਰਤਣਿ-ਵਲੇਵੇ `ਚ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਉਮਰ ਭਰ ਝਖਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਮੁੱਕਣ ਬਾਅਦ ਇਹ ਫ਼ਿਰ ਕਿਸੇ ਲੰਮੇ ਝੰਮੇਲੇ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਕੀਤੇ ਮਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਨਮਾਂ-ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇਂ ਗੇੜ `ਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਪਿਛੈ ਰੋਵਹਿ, ਲਿਆਵਹਿ ਫੇਰਿ” -ਉਸ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ) ਰੋਂਦੇ ਤੇ ਵੈਣ ਪਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਮੋੜ ਲਿਆਵੀਏ।

ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ, ਕਿਛੁ ਸੂਝੈ ਨਾਹੀ” -ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ ਕਿ ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੀ ਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਕਰਣੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ।

ਮੋਇਆ ਰੋਂਹਿ, ਰੋਂਦੇ ਮਰਿ ਜਾਂਹੀਂ” -ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਮਰ ਗਿਆ, ਪਿਛਲੇ ਵੀ ਰੋਂਦੇ ਖਪਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਰਹਿਣਾ ਰੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਆਖ਼ਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਰਣਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਖਸਮੈ, ਏਵੈ ਭਾਵੈ” -ਗ੍ਰੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦਰਅਸਲ ਖ਼ਸਮ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਹੀ ਸਭਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੇਈ ਮੁਏ ਜਿਨਿ, ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ” -ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ (ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਵੀ) ਪ੍ਰਭੂ ਭੁਲਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਸਲ `ਚ ਉਹ ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮੁਰਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਬਾਂ-ਖਰਬਾਂ ਜੂਨੀਆਂ `ਚੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ “ਮਿਲੁ ਜਗਦੀਸ ਮਿਲਨ ਕੀ ਬਰੀਆ॥ ਚਿਰੰਕਾਲ ਇਹ ਦੇਹ ਸੰਜਰੀਆ” (ਪੰ: ੧੭੬) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ। ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੇ ਲੰਮੇ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਣ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਲਈ ਇਹ ਇਕੋ ਇੱਕ ਸਮਾਂ, ਅਵਸਰ ਤੇ ਵਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਮਿਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸਦੀ ਵੀ ਸੀਮਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਉਸਦੀ ਉਹ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਵੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਕਰਕੇ ਘਟਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦੁਰਲਭ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦੀ ਪਕੜ ਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਵਰਤਣ-ਵਲੇਵਿਆਂ `ਚ ਫਸਿਆ ਰਹਿ ਕੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ `ਚ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਂਦਾ, ਇਸ ਅਮੁੱਲੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ, ਕਿਛੁ ਸੂਝੈ ਨਾਹੀ” ਸੋਝੀ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਜੰਜਾਲ `ਚੋ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਰਾਹ ਵੀ ਨਹੀ ਸੁਝਦਾ।

ਅਚਾਣਕ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ (ਮੌਤ) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਤ੍ਰ ਰੋਂਦੇ ਤੇ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਖ਼ਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਸੇਈ ਮੁਏ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ” ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਦੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਲੋਕ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਦੋਵੇਂ ਗੁਆ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਜਾਂ ਹਲਤ-ਪਲਤ ਗੁਆਉਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ ਵੀ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮੁਰਦਾ ਬਤੀਤ ਕਰਣਾ ਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਜਨਮਾਂ-ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪੈਣਾ। ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹਸ਼ਰ ਵੀ ਨਾਨਕ ਖਸਮੈ, ਏਵੈ ਭਾਵੈ” ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਮਃ ੧॥ ਮੁਆ ਪਿਆਰੁ, ਪ੍ਰੀਤਿ ਮੁਈ, ਮੁਆ ਵੈਰੁ ਵਾਦੀ॥ ਵੰਨੁ ਗਇਆ, ਰੂਪੁ ਵਿਣਸਿਆ, ਦੁਖੀ ਦੇਹ ਰੁਲੀ॥ ਕਿਥਹੁ ਆਇਆ, ਕਹ ਗਇਆ, ਕਿਹੁ ਨ ਸੀਓ, ਕਿਹੁ ਸੀ॥ ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਗਲਾ ਗੋਈਆ ਕੀਤਾ ਚਾਉ ਰਲੀ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀ॥ ੨॥ (ਪੰਨਾ ੧੨੮੭)

ਨੋਟ: — ਇਸ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੋਲ ਰਹੇ ਹਨ।

ਪਦ ਅਰਥ: — ਮੁਆ ਪਿਆਰ-ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਮਰਣ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਮਿਤ੍ਰਾਂ ਆਂਦਿ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੁਆ ਵੈਰੁ ਵਾਦੀ -ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮਰਣ ਵਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਝਮੇਲੇ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵੰਨੁ—ਰੰਗ। ਦੁਖੀ ਦੇਹ—ਵਿਚਾਰਾ ਉਹ ਸਰੀਰ ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਮੁਰਦਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਕਹ ਗਇਆ —ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਕਿਹੁ ਨ ਸੀਓ—ਉਹ ਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਕੀ ਹੈ ਸੀ ਆਦਿ, ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਗੈਰਾ ਵਗੈਰਾ। ਮਨਿ—ਮਨ `ਚ, ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮਨ `ਚ। ਮੁਖਿ—ਮੂੰਹ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੂਹ ਨਾਲ। ਗੋਈਆ—ਆਖੀਆਂ, ਕਹੀਆਂ, ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਮਿਤ੍ਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਸ `ਚ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਕੀਤਾ ਚਾਉ—ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਕਰਣੀ, ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ, ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕਰਮ। ਰਲੀ—ਰਲੀਆਂ, ਉਸੇ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੀਤਾ ਚਾਉ ਰਲੀ—ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਵੀ ਨਾਲਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਜੋ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਰਲਦੀ ਭਾਵ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਰ ਖੁਰ—ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਕ। ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ—ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣਾ ਜੀਵਨ। ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀ—ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਇਜ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ( “ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਾਬਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸ਼ਬਦਾਂ `ਚ ‘ਇਕਨਾੑ ਪੇਰਣ ਸਿਰਖੁਰ ਪਾਟੇ ਇਕਨਾੑ ਵਾਸੁ ਮਸਾਣੀ’।

ਅਰਥ: — “ਮੁਆ ਪਿਆਰੁ, ਪ੍ਰੀਤਿ ਮੁਈ, ਮੁਆ ਵੈਰੁ ਵਾਦੀ” -ਮਨੁੱਖ ਮਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ-ਪਿਆਰ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਮਿਤ੍ਰਾਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਲਈ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਮੂਲ, ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।

ਵੰਨੁ ਗਇਆ, ਰੂਪੁ ਵਿਣਸਿਆ, ਦੁਖੀ ਦੇਹ ਰੁਲੀ” -ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਸਰੀਰ ਦਾ ਰੰਗ ਰੂਪ ਵੀ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾ ਸਰੀਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੁਲ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ, ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਥਹੁ ਆਇਆ, ਕਹ ਗਇਆ, ਕਿਹੁ ਨ ਸੀਓ, ਕਿਹੁ ਸੀ” -ਮਰਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਤ੍ਰ ਮਨ `ਚ ਵਿਚਾਰਦੇ ਤੇ ਮੂੰਹੋਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਥੋਂ ਆਇਆ ਸੀਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ; ਉਹ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀਉਹ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਉਸ `ਚ ਫਲਾਣੇ ਐਬ ਸਨ ਉਸ `ਚ ਫਲਾਣੇ ਗੁਣ ਸਨ ਵਗੈਰਾ ਵਗੈਰਾ।

ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਗਲਾ ਗੋਈਆ, ਕੀਤਾ ਚਾਉ ਰਲੀ” -ਇਸਤੇ ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੂਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਨਮੁਖਤਾ ਭਰਪੂਰ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ; ਜਦਕਿ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ “ਕੀਤਾ ਚਾਉ ਰਲੀ” ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘

ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ, ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀ” - ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਹੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਜੀਵ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਰਣੀ ਹੀ, ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਜੀਵ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਭਾਵ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਿਹੂਣਾ ਜੀਵਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜੂਨਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਉਸੇ ਲੰਮੇਂ ਗੇੜ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਟੋਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜਦੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚਲਾ ਉਸ ਦਾ ਮਿਤ੍ਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਝਗੜੇ, ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਸਭ ਇੱਕ ਦੰਮ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੁਹਪਣ `ਤੇ ਬੜਾ ਮਾਨ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ ਸਨ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਵੇਂ ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਢੰਗ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਤ੍ਰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਚੇਤੇ ਕਰਵਾਂਉਂਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਤਲ ਦੀਆਂ ਮਨਮੁਖੀ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੀ ਕਮਾਈ ਹੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ, ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀ” ਨਾਮ ਵਿਹੂਣੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਨਮ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੂਨਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਉਸੇ ਲੰਮੇਂ ਗੇੜ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘

ਪਉੜੀ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਸਦਾ ਸੁਖਦਾਤਾ, ਅੰਤੇ ਹੋਇ ਸਖਾਈ॥ ਬਾਝੁ ਗੁਰੂ ਜਗਤੁ ਬਉਰਾਨਾ, ਨਾਵੈ ਸਾਰ ਨ ਪਾਈ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਸੇ ਪਰਵਾਣੁ, ਜਿਨੑ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਈ॥ ਸੋ ਸਾਹਿਬੁ ਸੋ ਸੇਵਕੁ ਤੇਹਾ, ਜਿਸੁ ਭਾਣਾ ਮੰਨਿ ਵਸਾਈ॥ ਆਪਣੈ ਭਾਣੈ ਕਹੁ ਕਿਨਿ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਅੰਧਾ ਅੰਧੁ ਕਮਾਈ॥ ਬਿਖਿਆ ਕਦੇ ਹੀ ਰਜੈ ਨਾਹੀ, ਮੂਰਖ ਭੁਖ ਨ ਜਾਈ॥ ਦੂਜੈ ਸਭੁ ਕੋ ਲਗਿ ਵਿਗੁਤਾ, ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਬੂਝ ਨ ਪਾਈ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵੇ ਸੋ ਸੁਖੁ ਪਾਏ, ਜਿਸ ਨੋ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਰਜਾਈ॥ ੨੦॥ (ਪੰ; ੧੨੮੭)

ਪਦ ਅਰਥ: — ਸੁਖਦਾਤਾ—ਸਦੀਵੀ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲਾ। ਅੰਤੇ—ਅੰਤ ਸਮੇ, ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਲੋਕ `ਚ ਵੀ। ਸਖਾਈ—ਸਖਾ, ਮਿੱਤਰ, ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲਾ। ਬਾਝੁ ਗੁਰੂ—ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣਾ, ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ। ਬਉਰਾਨਾ—ਕਮਲਾ ਜਿਹਾ, ਪਾਗ਼ਲ। ਸਾਰ—ਕਦਰ, ਸੂਝ। ਜੋਤੀ—ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੀ ਜੋਤ `ਚ। ਜੋਤਿ—ਜਿੰਦ, ਸੁਰਤਿ। ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਈ—ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਮੰਨਿ—ਮਨ `ਚ। ਕਹੁ ਕਿਨਿ—ਦੱਸੋ ਕਿਸ ਨੇ? ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ। ਅੰਧੁ—ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਕੰਮ। ਬਿਖਿਆ—ਮਾਇਕ ਰਸ। ਵਿਗੁਤਾ—ਖ਼ੁਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੂਰਖ—ਅਗਿਆਨੀ, ਮਾਇਕ ਰਸਾਂ `ਚ ਖਚਤ। ਰਜਾਈ—ਰਜ਼ਾ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਅਕਾਲਪੁਰਖ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ—ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ। ਨਾਵੈ—ਨਾਮ ਦੀ। ਜਿਸੁ ਮੰਨਿ—ਜਿਸ ਦੇ ਮਨ `ਚ। ਸਭੁ ਕੋ—ਹਰੇਕ ਜੀਵ। ਲਗਿ—ਲੱਗ ਕੇ। ਦੂਜੈ—ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਮਾਇਕ ਪਦਾਰਥਾਂ `ਚ ਖਚਤ ਹੋਣਾ। ਬੂਝ—ਸਮਝ। ‘

ਅਰਥ: — “ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਸਦਾ ਸੁਖਦਾਤਾ, ਅੰਤੇ ਹੋਇ ਸਖਾਈ” -ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੀ ਜੀਵਨ `ਚ ਸਦੀਵੀ ਸੁਖ ਤੇ ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਪੈਦਾ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਬਲਕਿ ਪ੍ਰਲੋਕ `ਚ ਵੀ ‘ਨਾਮ’ (ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ) ਹੀ ਜੀਵ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦਾਂ ਹੈ।

ਅੰਤੇ ਹੋਇ ਸਖਾਈ” ਅਰਥ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਥਵਾ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਉਹ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।

ਬਾਝੁ ਗੁਰੂ ਜਗਤੁ ਬਉਰਾਨਾ, ਨਾਵੈ ਸਾਰ ਨ ਪਾਈ” -ਜਦਕਿ ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣਾ ਰਹਿ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਭਾਵ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ `ਚ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਂਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਰਣ, ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦੀ ਕਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ।

ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਸੇ ਪਰਵਾਣੁ, ਜਿਨੑ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਈ” -ਜਿਹੜੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਅਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ (ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ੇ) ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਘਾਲ-ਕਮਾਈ ਸਦਕਾ ਉਹ ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਆਵਾਗਉਣ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸੋ ਸਾਹਿਬੁ ਸੋ ਸੇਵਕੁ ਤੇਹਾ, ਜਿਸੁ ਭਾਣਾ ਮੰਨਿ ਵਸਾਈ” -ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪਣਾ ਭਾਣਾ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮਨਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੇਵਕ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੈ। ਭਾਵ ਅਜਿਹੇ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੈ ਭਾਣੈ ਕਹੁ ਕਿਨਿ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਅੰਧਾ ਅੰਧੁ ਕਮਾਈ” -ਦੱਸੋ ਭਲਾ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲ ਕੇ ਸੁਖੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ? ਭਾਵ ਮਨਮੁਖ ਹਉਮੈ ਕਾਰਣ, ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੁਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਭਾਵ ਨਾ ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਜੀਵਨ `ਚ ਟਿਕਾਅ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣਾ ਮਨੁੱਖ, ਸਦਾ ਅਗਿਆਨਤਾ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ ਹੀ ਕਰਦਾ-ਪਛਤਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਬਿਖਿਆ ਕਦੇ ਹੀ ਰਜੈ ਨਾਹੀ, ਮੂਰਖ ਭੁਖ ਨ ਜਾਈ” -ਮੂਰਖ ਅਗਿਆਨੀ ਦੀਆਂ ਮਾਇਕ ਭੁਖਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਦੀਆਂ। ਮਾਇਕ ਰਸਾਂ `ਚ ਖਚਤ ਹੋਏ ਦਾ ਕਦੇ ਰੱਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਇਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਦਾ ਖੁਆਰ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਦੂਜੈ ਸਭੁ ਕੋ ਲਗਿ ਵਿਗੁਤਾ, ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਬੂਝ ਨ ਪਾਈ” -ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਂਉਂਦੀ ਕਿ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦਾ ਲੜ ਛੱਡ ਕੇ ਮਾਇਕ ਪਦਾਰਥਾਂ `ਚ ਖਚਤ ਹੋਣਾ ਹੀ, ਅਸਲ `ਚ ਉਸ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਖ਼ੁਆਰੀ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਣ ਹੈ।

ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵੇ ਸੋ ਸੁਖੁ ਪਾਏ, ਜਿਸ ਨੋ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਰਜਾਈ-ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ `ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਮਿਹਰ ਕਰ ਦੇਵੇ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੨੦।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਗੁਰਦੇਵ ਪਉੜੀ ਅੰਦਰ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਅਨੰਦਮਈ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ-ਮਨਸ਼ਾ ਰਹਿਤ ਤੇ ਟਿਕਾਅ ਵਾਲਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਕੌ ਢੰਗ ਹੈ। ਇਹ ਢੰਗ ਹੈ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਜੀਂਦੇ ਜੀਅ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜੀਉਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਗੁਣਾ ਨਾਲ ਓਤ-ਪ੍ਰੋਤ ਹੋ ਕੇ ਟਿਕਾਅ ਵਾਲਾ, ਸੰਤੋਖੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ।

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਪਉੜੀ `ਚ ਹੀ ਗੁਰਦੇਵ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਖੁਆਰੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਖੋਲਦੇ ਹਨ। ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਵਿਹੂਣੇ ਰਹਿ ਕੇ ਮਨਮੁਖੀ ਤੇ ਹਉਮੈ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ; ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ `ਚ ਸੜਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ `ਚ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਖ਼ੂਬੀ ਇਹ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਆਖ਼ਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੂਚੀਆਂ ਪ੍ਰੇੁਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਕੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਹੀ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤਾ ਸੰਸਾਰ ਖੁਆਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਭਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦਾ।

ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ-ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਪਉੜੀ `ਚ ਸਫ਼ਲ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮੂਚੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਖੁਆਰੀਆਂ ਦੇ ਮੂਲ ਕਾਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਬੜਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਸੰਵਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਲੋਕ ਵੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਦਕਿ ਮਨਮੁਖ ਜੀਵਨ ਭਰ ਖੁਆਰ ਤੇ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਸਮੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ `ਚ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਾ ਮਨਮੁਖ, ਮਇਕ ਖਿੱਚਾਂ ਕਾਰਣ ਜੀਵਨ ਭਰ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅੱਗ `ਚ ਸੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੱਜਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਜਨਮ ਹੀ ਖੁਆਰੀਆਂ ਤੇ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ `ਚ ਬਤੀਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੱਥ ਪੈਰ ਤਾ ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤੇਰੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਜਿੱਲਣ ਚੋਂ ਨਿਕਲਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ ਜਦ ਤੀਕ ਉਹ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਣ `ਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ ਚ ਹੀ ਨਾ ਸਮਾ ਜਾਵੇ।

ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਲੋਕਾਂ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਫ਼ੂਰਮਾਇਆ, ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ, ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੀ ਦੁਰਲਬ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵੀ, ਇਸ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਆਪਣਾ ਜਨਮ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਰਤਣ ਵਲੇਵਿਆਂ ਤੇ ਖੁਆਰੀਆਂ `ਚ ਹੀ ਮੁਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵੱਡੀ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਫ਼ਿਰ ਜਦੋਂ ਇਹ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਆਰੀਆਂ ਤੇ ਆਤਮਕ ਪੱਖੌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਰਦਾ ਜੀਵਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਮੁੱਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਭਿਰਥਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਨਾਨਕ ਖਸਮੈ ਏਵੈ ਭਾਵੈ॥ ਸੇਈ ਮੁਏ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵੈ” ਇਹ ਸਭ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੋਲਦੇ ਹਨ॥ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਲੋਕਾਈ ਜਦੋਂ ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਗਲਾ ਗੋਈਆ, ਕੀਤਾ ਚਾਉ ਰਲੀ” ਬੇਸਿਰਪੈਰ ਦੀਆਂ ਮਨਮੁਖੀ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਬਿਰਥਾ ਕੰਮਾਂ `ਚ ਇਸ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਈਂ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਜੂਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ ਉਸ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸੋਚਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਸੇ ਦਾ ਸਿੱਟਾ, ਇਹ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ, ਸਿਰ ਖੁਰ ਪਤਿ ਪਾਟੀ” ਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਬੇਇਜ਼ਤ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਰ ਜੂਨਾਂ ਤੇ ਜਨਮਾਂ ਵਾਲੇ ਲੰਮੇਂ ਗੇੜ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਚਲਦਾ) #Instt. 23.20 Mlkiv.03.014#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Malaar Ki Vaar M:1 Steek & GVD” BEING LOADED IN ISTTS. Otherwise about All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.