.

☬ ੴਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ☬

ਵਾਰ ਮਾਝ ਕੀ, ਮਹਲਾ ੧-ਸਟੀਕ (ਪੰ: ੧੩੭- ੧੫੦)

(ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ) (ਕਿਸ਼ਤ ੩੦)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੪ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮਃ ੧॥ ਖਤਿਅਹੁ ਜੰਮੇ ਖਤੇ ਕਰਨਿ ਤ ਖਤਿਆ ਵਿਚਿ ਪਾਹਿ॥ ਧੋਤੇ ਮੂਲਿ ਨ ਉਤਰਹਿ ਜੇ ਸਉ ਧੋਵਣ ਪਾਹਿ॥ ਨਾਨਕ ਬਖਸੇ ਬਖਸੀਅਹਿ ਨਾਹਿ ਤ ਪਾਹੀ ਪਾਹਿ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਨਾਨਕ ਬੋਲਣੁ ਝਖਣਾ ਦੁਖ ਛਡਿ ਮੰਗੀਅਹਿ ਸੁਖ॥ ਸੁਖੁ ਦੁਖੁ ਦੁਇ ਦਰਿ ਕਪੜੇ ਪਹਿਰਹਿ ਜਾਇ ਮਨੁਖ॥ ਜਿਥੈ ਬੋਲਣਿ ਹਾਰੀਐ ਤਿਥੈ ਚੰਗੀ ਚੁਪ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਚਾਰੇ ਕੁੰਡਾ ਦੇਖਿ ਅੰਦਰੁ ਭਾਲਿਆ॥ ਸਚੈ ਪੁਰਖਿ ਅਲਖਿ ਸਿਰਜਿ ਨਿਹਾਲਿਆ॥ ਉਝੜਿ ਭੁਲੇ ਰਾਹ ਗੁਰਿ ਵੇਖਾਲਿਆ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਸਚੇ ਵਾਹੁ ਸਚੁ ਸਮਾਲਿਆ॥ ਪਾਇਆ ਰਤਨੁ ਘਰਾਹੁ ਦੀਵਾ ਬਾਲਿਆ॥ ਸਚੈ ਸਬਦਿ ਸਲਾਹਿ ਸੁਖੀਏ ਸਚ ਵਾਲਿਆ॥ ਨਿਡਰਿਆ ਡਰੁ ਲਗਿ ਗਰਬਿ ਸਿ ਗਾਲਿਆ॥ ਨਾਵਹੁ ਭੁਲਾ ਜਗੁ ਫਿਰੈ ਬੇਤਾਲਿਆ॥ ੨੪ 

(ਸਟੀਕ ਪਉ: ੨੪-ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮ: ੧॥ ਖਤਿਅਹੁ ਜੰਮੇ, ਖਤੇ ਕਰਨਿ, ਤ ਖਤਿਆ ਵਿਚਿ ਪਾਹਿ॥ ਧੋਤੇ ਮੂਲਿ ਨ ਉਤਰਹਿ, ਜੇ ਸਉ ਧੋਵਣ ਪਾਹਿ॥ ਨਾਨਕ ਬਖਸੇ ਬਖਸੀਅਹਿ, ਨਾਹੀ ਤ ਪਾਹੀ ਪਾਹਿ॥ ੧॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੯}

ਪਦ ਅਰਥ: ਖਤਿਅਹੁ—ਖ਼ਤਾ ਤੋਂ, ਪਾਪਾ ਤੋਂ, ਪਿਛਲੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕਰਤਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਨ। ਖਤੇ—ਪਾਪ, ਕਾਦਿਰ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਕੀਤੇ ਕਰਮ। ਕਰਨਿ—ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖਤੇ ਕਰਨਿ…. ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਬੁੰਣਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤ ਖਤਿਆ ਵਿਚਿ ਪਾਹਿ… ਇਸ ਤੋਂ ਕਰਮਾਂ-ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਗਹਿਰਾ ਜਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧੋਤੇ…ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਅਨੇਕਾਂ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਵੀ। ਜੇ ਸਉ ਧੋਵਣ ਪਾਹਿ… ਜੇ ਕਰ ਅਜਿਹੇ ਸੈਂਕੜੈ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰ ਲਏ ਜਾਣ। ਮੂਲਿ—ਉੱਕਾ ਹੀ। ਪਾਹੀ—ਜੁੱਤੀਆਂ। ਪਾਹਿ…. ਜੁਤੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਭੋਗਣ ਲਈ ਮੁੜ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਧੱਕ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ ੧:-ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਸਮੇਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਚਲਦੀ ਵਾਰ `ਚ ਕੁਲ ੨੭ ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਤੋਂ ੨੭, ਇਹ ਪੰਜ ਪਉੜੀਆਂ, ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ

(ੳ) ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਕਿ ਸਫ਼ਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ?

(ਅ) ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੪ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਹੈ।

(ੲ) ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੫ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤ੍ਰ ਦਾ ਇਕੋ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਜਿਸ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

(ਸ) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੬ ਇਕੋ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਬਿਆਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।

(ਹ) ਅੰਤ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੭ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਸਦਕਾ ਇਹ ਵਾਰ ਹੋਂਦ `ਚ ਆਈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਸ ਅੰਤਮ ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੀ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁੱਛ ਬਿਆਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਹਥਲੀ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੪ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ ੨:- ਸਬੰਧਤ ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣ ਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚੋਂ ਹੀ ਮਦਦ ਲੈਣ ਦੀ ਹੋਰ ਲੋੜ ਹੈ ਵਿਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੀ “ਖਤਿਅਹੁ ਜੰਮੇ, ਖਤੇ ਕਰਨਿ” ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ “ਨਾਗੇ ਆਵਣ ਜਾਵਣਿਆ” (ਪੰ: ੪੫੦) ਜਾਂ “ਬਾਬਾ ਨਾਂਗੜਾ ਆਇਆ ਜਗ ਮਹਿ… ਨਾਂਗੋ ਬੰਧਿ ਚਲਾਇਆ” ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ `ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਆਏ ਹਨ।

ਜਦਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਵੇਰਵਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਹੁਕਮ `ਚ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਵਾਲਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਉਸ ਦੁਰਲਭ ਜਨਮ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਇਹ ਫ਼ਿਰ ਨੰਗਾ ਦਾ ਨੰਗਾ ਭਾਵ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਸੀ; ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਾਵ ਉਸ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਸੇ ਤੋਂ “ਨਾਗੇ ਆਵਣ ਜਾਵਣਿਆ” (ਪੰ: ੪੫੦) ਅਥਵਾ “ਨੰਗਾ ਦੋਜਕਿ ਚਾਲਿਆ ਤਾ ਦਿਸੈ ਖਰਾ ਡਰਾਵਣਾ॥ ਕਰਿ ਅਉਗਣ ਪਛੋਤਾਵਣਾ” (ਪੰ: ੪੭੦) ਅਨੁਸਾਰ, ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਹਉਮੈ ਵੱਸ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਭੋਗਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਵੀ “ਮਿਲੁ ਜਗਦੀਸ ਮਿਲਨ ਕੀ ਬਰੀਆ॥ ਚਿਰੰਕਾਲ ਇਹ ਦੇਹ ਸੰਜਰੀਆ” (ਪੰ: ੧੭੬) ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਵਾਲੇ ਅਵਸਰ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਸੰਭਾਲ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਜੀ ਜੂਨ ਨਹੀਂ।

ਤਾਂ ਤੇ ਹੱਥਲੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸਲੋਕ “ਖਤਿਅਹੁ ਜੰਮੇ, ਖਤੇ ਕਰਨਿ …. ਨਾਨਕ ਬਖਸੇ ਬਖਸੀਅਹਿ, ਨਾਹੀ ਤ ਪਾਹੀ ਪਾਹਿ” ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਚਨਾ “ਫਫਾ ਫਿਰਤ ਫਿਰਤ ਤੂ ਆਇਆ॥ ਦ੍ਰੁਲਭ ਦੇਹ ਕਲਿਜੁਗ ਮਹਿ ਪਾਇਆ॥ ਫਿਰਿ ਇਆ ਅਉਸਰੁ ਚਰੈ ਨ ਹਾਥਾ॥ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਤਉ ਕਟੀਅਹਿ ਫਾਸਾ॥ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਵਨ ਜਾਨੁ ਨ ਹੋਈ॥ ਏਕਹਿ ਏਕ ਜਪਹੁ ਜਪੁ ਸੋਈ॥ ਕਰਹੁ ਕ੍ਰਿਪਾ ਪ੍ਰਭ ਕਰਨੈਹਾਰੇ॥ ਮੇਲਿ ਲੇਹੁ ਨਾਨਕ ਬੇਚਾਰੇ” (੨੫੮) ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਂਜ ਸਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਛਪੀ ਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਪੁਸਤਕ “ਵਿਸ਼ਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ” `ਚ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ, ਸੰਗਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਅਰਥ: — “ਖਤਿਅਹੁ ਜੰਮੇ” ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਜੰਮਦੇ ਹਨ, ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ, ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਹਉਮੈ ਵੱਸ ਕੀਤੇ ਚੰਗੇ ਤੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ `ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਦੁਰਲਭ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਖਤੇ ਕਰਨਿ” ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਜੀਵ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਵੀ ਪਾਪ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਭਾਵ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਹੀ ਦੋਹਰਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

“ਤ ਖਤਿਆ ਵਿਚਿ ਪਾਹਿ” ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਅਗਾਂਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਕਰਮ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਵੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕਰਮਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਜਾਲ ਬੁੰਣਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹਨ।

“ਧੋਤੇ ਮੂਲਿ ਨ ਉਤਰਹਿ, ਜੇ ਸਉ ਧੋਵਣ ਪਾਹਿ” ਇਹ ਪਾਪ ਧੋਤਿਆਂ ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ ਭਾਵੇਂ ਸੌ ਧੋਣ ਧੋਵੀਏ ਭਾਵ ਇਸ ਕਰਮ ਜਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਣ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਭਾਵੇਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮਕਾਂਡ ਕਰਦੇ ਰਵੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਿਰੋਂ ਇਹ ਕਰਮਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਜੰਜਾਲ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਦਾ।

“ਨਾਨਕ ਬਖਸੇ ਬਖਸੀਅਹਿ” ਫ਼ਿਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਹਰ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਪਾਪ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਜੇਕਰ ਹਉਮੈ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ, ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ ਦੇ ਸੁਆਲੀ ਬਣ ਜਾਵੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰਮਜਾਲ ਵੀ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਹੀ ਤ ਪਾਹੀ ਪਾਹਿ” ਇਸ `ਤੇ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚੋਂ ਵੀ ਜੁਤੀਆਂ ਹੀ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਵ ਜੀਵ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਭੋਗਣ ਲਈ ਮੁੜ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ “ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ” ਸਮੇਂ ਵਰਤੇ ਗੁਰ ਫ਼ੁਰਮਾਨ `ਚ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਤਉ ਕਟੀਅਹਿ ਫਾਸਾ॥ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਵਨ ਜਾਨੁ ਨ ਹੋਈ॥ ਏਕਹਿ ਏਕ ਜਪਹੁ ਜਪੁ ਸੋਈ॥ ਕਰਹੁ ਕ੍ਰਿਪਾ ਪ੍ਰਭ ਕਰਨੈਹਾਰੇ॥ ਮੇਲਿ ਲੇਹੁ ਨਾਨਕ ਬੇਚਾਰੇ” (੨੫੮) ਅਥਵਾ ਬਾਣੀ ‘ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ’ `ਚ “ਲਖ ਨੇਕੀਆ ਚੰਗਿਆਈਆ ਲਖ ਪੁੰਨਾ ਪਰਵਾਣੁ॥ ਲਖ ਤਪ ਉਪਰਿ ਤੀਰਥਾਂ ਸਹਜ ਜੋਗ ਬੇਬਾਣ॥ ਲਖ ਸੂਰਤਣ ਸੰਗਰਾਮ ਰਣ ਮਹਿ ਛੁਟਹਿ ਪਰਾਣ॥ ਲਖ ਸੁਰਤੀ ਲਖ ਗਿਆਨ ਧਿਆਨ ਪੜੀਅਹਿ ਪਾਠ ਪੁਰਾਣ॥ ਜਿਨਿ ਕਰਤੈ ਕਰਣਾ ਕੀਆ ਲਿਖਿਆ ਆਵਣ ਜਾਣੁ॥ (ਕਿਉਂਕਿ) “ਨਾਨਕ ਮਤੀ ਮਿਥਿਆ ਕਰਮੁ ਸਚਾ ਨੀਸਾਣੁ” (੪੬੭) ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੀ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਫ਼ੁਰਮਾਣ। ੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਸਾਡਾ ਅਜੋਕਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਨੁਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪੈਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਕਰਤੇ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਵਾਲੀ ਵਾਰੀ ਤੇ ਬਰੀਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕਰ ਹੁਣ ਵੀ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਨਾਲ, ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਬਲਕਿ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਹੀ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲ ਰਹੇ ਇਸ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਸਕਾਂਗੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਉਹੀ ਜੂਨਾਂ ਵਾਲਾ ਗੇੜ ਚਾਲੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਸੰਸਾਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਭੋਗਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ।

ਮਃ ੧॥ ਨਾਨਕ ਬੋਲਣੁ ਝਖਣਾ, ਦੁਖ ਛਡਿ ਮੰਗਿਅਹਿ ਸੁਖ॥ ਸੁਖੁ ਦੁਖੁ ਦੁਇ ਦਰਿ ਕਪੜੇ, ਪਹਿਰਹਿ ਜਾਇ ਮਨੁਖ॥ ਜਿਥੈ ਬੋਲਣਿ ਹਾਰੀਐ, ਤਿਥੈ ਚੰਗੀ ਚੁਪ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੯}

ਪਦ ਅਰਥ: ਝਖਣਾ— ਝਖ ਮਾਰਨਾ, ਵਿਅਰਥ ਬੋਲਣਾ, ਸਿਰ-ਖਪਾਈ ਕਰਣਾ। ਮੰਗੀਅਹਿ— ਮੰਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਰਿ—ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ। ਪਹਿਰਹਿ—ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ। ਜਾਇ—ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ। ਬੋਲਣਿ—ਬੋਲਣ ਨਾਲ, ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਗਿੱਲਾ ਕਰਨ ਨਾਲ। ਹਾਰੀਐ—ਹਾਰ ਹੀ ਮੰਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਅਰਥ: — “ਨਾਨਕ ਬੋਲਣੁ ਝਖਣਾ, ਦੁਖ ਛਡਿ ਮੰਗਿਅਹਿ ਸੁਖ” ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤ੍ਰ ਦਾ ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਵ ਦੁਖਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਸੁਖ ਹੀ ਮੰਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਅਜਿਹਾ ਬੋਲਣਾ ਹੀ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਸਿਰ ਖਪਾਈ ਅਥਵਾ ਝਖ ਮਾਰਣਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਸੁਖੁ ਦੁਖੁ ਦੁਇ ਦਰਿ ਕਪੜੇ, ਪਹਿਰਹਿ ਜਾਇ ਮਨੁਖ” ਸੁਖ ਤੇ ਦੁਖ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨੋ ਦੋ ਕੱਪੜੇ ਮਿਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਥੇ ਪਹਿਨਣੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ, ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਸੁਖਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਆਉਣੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

“ਜਿਥੈ ਬੋਲਣਿ ਹਾਰੀਐ, ਤਿਥੈ ਚੰਗੀ ਚੁਪ” ਸੋ ਜਿਸ ਸਬੰਧੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਤੇ ਗਿਲਾ ਕੀਤਿਆਂ ਅੰਤ ਹਾਰ ਹੀ ਮੰਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਸਭ ਭੋਗਣੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਓਥੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਚਾਹੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਗਿਲੇ ਤੇ ਸ਼ਿਕਵੇ ਕਰਦਾ ਰਹੇ ਜਾਂ ਕੁਛ ਵੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਚਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਜ਼ਾ `ਚ ਚਲਣਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਤੇ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਉੱਦਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ੨।

ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੁੱਲ ਕੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਇਹ ਸਲੋਕ “ਜਤਨ ਬਹੁਤ ਸੁਖ ਕੇ ਕੀਏ ਦੁਖ ਕੋ ਕੀਓ ਨ ਕੋਇ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨਿ ਰੇ ਮਨਾ ਹਰਿ ਭਾਵੈ ਸੋ ਹੋਇ”॥ ੩੯ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਦਰਅਸਲ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਜਿਤਨੇ ਵੀ ਪਖੰਡ ਕਰਮ, ਆਪ ਬਣੇ ਡੇਰੇ, ਗੁਰੂ ਡੰਮ, ਰਾਸ਼ੀ ਫਲ, ਸਗਨ ਮੁਹੁਰਤ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬੇਅੰਤ ਕਰਮਕਾਂਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਗਹਿਰਾਈ `ਚ ਜਾਵੋ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦਾ ਮੂਲ, ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ `ਚ ਮ੍ਰਿਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਸੁੱਖਾਂ ਪਿਛੇ ਦੌੜਦੇ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਸੁਖ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਮਿਲਣ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਬਦਲੇ `ਚ, ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਭਟਕਣਾ, ਚਿੰਤਾ, ਮਾਨਸਿਕ ਉਖਾੜ ਆਦਿ ਸਹੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਗਹਿਰਾਈ `ਚ ਜਾਵੋ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵੀ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰੰਗ ਨਾ ਆਉਂਦੇ ਹੋਣ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਆਗਿਆ `ਚ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਉਭਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚਿੰਤਾ, ਝੋਰੇ ਅਉਗੁਣ ਵਿਕਾਰ ਆਦਿ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਸੰਤੋਖ, ਟਿਕਾਅ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਖੇੜਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਦੁਖ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸੁਖ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਜ਼ਾ `ਚ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਿਗਾੜ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਭਰ ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਖੰਡਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਢੋਂਗੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ, ਗੁਰਮਰਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਪਉੜੀ॥ ਚਾਰੇ ਕੁੰਡਾ ਦੇਖਿ, ਅੰਦਰੁ ਭਾਲਿਆ॥ ਸਚੈ ਪੁਰਖਿ ਅਲਖਿ, ਸਿਰਜਿ ਨਿਹਾਲਿਆ॥ ਉਝੜਿ ਭੁਲੇ ਰਾਹ, ਗੁਰਿ ਵੇਖਾਲਿਆ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਸਚੇ ਵਾਹੁ, ਸਚੁ ਸਮਾਲਿਆ॥ ਪਾਇਆ ਰਤਨੁ ਘਰਾਹੁ, ਦੀਵਾ ਬਾਲਿਆ॥ ਸਚੈ ਸਬਦਿ ਸਲਾਹਿ, ਸੁਖੀਏ ਸਚ ਵਾਲਿਆ॥ ਨਿਡਰਿਆ ਡਰੁ ਲਗਿ, ਗਰਬਿ ਸਿ ਗਾਲਿਆ॥ ਨਾਵਹੁ ਭੁਲਾ ਜਗੁ, ਫਿਰੈ ਬੇਤਾਲਿਆ॥ ੨੪॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੯}

ਪਦ ਅਰਥ: ਚਾਰੇ ਕੁੰਡਾ ਦੇਖਿ… ਬਾਹਰ ਚਵੀਂ ਪਾਸੀਂ ਭਟਕਣਾ ਛੱਡ ਕੇ, ਬਾਹਰੋਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਦੀ ਭਟਕਣਾ ਛੱਡ ਕੇ। ਅੰਦਰੁ—ਅੰਦਰਲਾ ਮਨ। ਭਾਲਿਆ …. ਢੂਂਡਿਆ। ਅਲਖਿ—ਅੱਲਖ ਨੇ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ। ਸਿਰਜਿ—ਜਗਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ, ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਰਕੇ। ਨਿਹਾਲਿਆ… ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਝੜਿ—ਔਝੜ `ਚ, ਕੁਰਾਹੇ ਪਿਆਂ ਨੂੰ। ਗੁਰਿ—ਗੁਰੂ ਨੇ। ਵਾਹੁ—ਸਾਬਾਸ਼ੇ। ਸਤਿਗੁਰ ਸਚੇ ਵਾਹੁ—ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਹੈ। ਸਮਾਲਿਆ …. ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਘਰਾਹੁ—ਘਰੋਂ ਹੀ, ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ। ਦੀਵਾ ਬਾਲਿਆ… ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਇਲਾਹੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗਰਬਿ—ਅਹੰਕਾਰ `ਚ। ਸਚ ਵਾਲਿਆ…. ਖਸਮ ਵਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰੋਂ ਕਰਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

{ਨੋਟ: —ਲਫ਼ਜ਼ ਅੰਦਰੁ—ਅੰਦਰਲਾ ਮਨ {ਨੋਟ: —ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਅੰਦਰੁ’ ਵਿਆਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਨਾਂਵ’ ਹੈ, ਪਰ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਅੰਦਰਿ’ ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ; ਜਿਵੇ ‘ਖੁੰਢਾ ਅੰਦਰਿ ਰਖਿ ਕੈ’॥ ੨॥ ੧੧॥ ਦੋਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ਧਿਆਨ-ਜੋਗ ਹੈ}। ‘ਭਾਲਿਆ’, ‘ਨਿਹਾਲਿਆ’ ਆਦਿਕ ‘ਭੂਤ-ਕਾਲ’ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਵਰਤਮਾਨ’ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੈ। (ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ)}

ਅਰਥ: “ਚਾਰੇ ਕੁੰਡਾ ਦੇਖਿ, ਅੰਦਰੁ ਭਾਲਿਆ” ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਣ ਬਾਅਦ ਭਾਵ, ਬਾਹਰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਦੀ ਭਟਕਣਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਭਾਲਦਾ ਹੈ।

“ਸਚੈ ਪੁਰਖਿ ਅਲਖਿ, ਸਿਰਜਿ ਨਿਹਾਲਿਆ” ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚੇ ਅਲੱਖ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਜਗਤ ਨੂੰ ਸਿਰਜ ਕੇ, ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

“ਉਝੜਿ ਭੁਲੇ ਰਾਹ, ਗੁਰਿ ਵੇਖਾਲਿਆ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਸਤਾ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ।

“ਸਤਿਗੁਰ ਸਚੇ ਵਾਹੁ, ਸਚੁ ਸਮਾਲਿਆ” ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਾਂ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੇ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਸਿਮਰੀਦਾ ਹੈ।

“ਪਾਇਆ ਰਤਨੁ ਘਰਾਹੁ, ਦੀਵਾ ਬਾਲਿਆ” ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਦੀਵਾ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਰਤਨ ਵੀ ਲੱਭ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਸਚੈ ਸਬਦਿ ਸਲਾਹਿ, ਸੁਖੀਏ, ਸਚ ਵਾਲਿਆ” ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆ ਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ, ਮਨੁੱਖ ਸੁਖੀ ਤੇ ਖਸਮ ਵਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਨਿਡਰਿਆ ਡਰੁ ਲਗਿ, ਗਰਬਿ ਸਿ ਗਾਲਿਆ” ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰਕ ਡਰ ਸਹਿਮ ਹੀ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਗਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਨਾਵਹੁ ਭੁਲਾ ਜਗੁ, ਫਿਰੈ ਬੇਤਾਲਿਆ” ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਟੁੱਟਾ ਰਹਿਕੇ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਾਵਲਾ ਤੇ ਬੇਤਾਲਾ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ੨੪।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਰੰਭ `ਚ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਇਸ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੪ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਹੈ। ਪਉੜੀ `ਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਹੀ ਇਕੋ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਜੂਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੇ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇਸ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਾ ਕਰੇ।

ਜਦਕਿ ਇਹ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ, ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੱਲ ਤਾਂ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਬਾਅਦ ਹੈ ਜਦਕਿ ਇਸ ਜਨਮ `ਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਹਾਲਤ “ਨਿਡਰਿਆ ਡਰੁ ਲਗਿ, ਗਰਬਿ ਸਿ ਗਾਲਿਆ॥ ਨਾਵਹੁ ਭੁਲਾ ਜਗੁ, ਫਿਰੈ ਬੇਤਾਲਿਆ” ਬਣੀ ਰਵੇਗੀ ਤੇ ਇਹ ਉਸਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬੱਚ ਸਕੇਗਾ।

ਪਉੜੀ ਅਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ- ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ ਖਤਿਅਹੁ ਜੰਮੇ ਖਤੇ ਕਰਨਿ…” ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਜਨਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, ਭਾਵ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ?

ਉਪ੍ਰੰਤ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ ਨਾਨਕ ਬੋਲਣੁ ਝਖਣਾ ਦੁਖ ਛਡਿ ਮੰਗੀਅਹਿ ਸੁਖ. .” ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਸ ਜੂਨ ਅਥਵਾ ਦੁਰਲਭ ਜਨਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਣੀ ਹੈ? ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਸ ਅਮੁੱਲੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਦੁਖਾਂ-ਸੁਖਾਂ ਦੇ ਜਮਾ ਖਰਚ ਜਾਂ ਮਗਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੁਕਾਅ ਦੇਣਾ ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਜ਼ਾਅ `ਚ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕਰਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਇਸ ਜੀਵਨ ਜੀਵਨ `ਚ ਟਿਕਾਅ ਆਵੇਗਾ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਉੜੀ ਚਾਰੇ ਕੁੰਡਾ ਦੇਖਿ ਅੰਦਰੁ ਭਾਲਿਆ …” ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਉਤਮੱਤਾ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਪਉੜੀ `ਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੇ ਕਰ ਇਸ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਜੀਵਨ `ਚੋਂ ਭਟਕਣਾ ਦਾ ਮੂਲ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ `ਚ ਸੱਚ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਜਨਮ `ਚ ਜੋ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਕਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਵਾਹ ਵਾਹ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੈ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਇਸ ਇਕੋ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਦੁਰੇਡੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਬੇਤਾਲਾ ਤੇ ਭੂਤਨਾ ਬਣਿਆ ਹੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। (ਚਲਦਾ) #30 MkV.GVDs30.24.12#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Majh Ki Vaar M:1 GVD & Steek” being loaded in instalments. Otherwise All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat 6Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26487315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.