.

☬ ੴਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ☬

ਵਾਰ ਮਾਝ ਕੀ, ਮਹਲਾ ੧-ਸਟੀਕ (ਪੰ: ੧੩੭- ੧੫੦)

(ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ) (ਕਿਸ਼ਤ ੨੦)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੧੪ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕ ਮਃ ੧॥ ਸੀਹਾ ਬਾਜਾ ਚਰਗਾ ਕੁਹੀਆ ਏਨਾ ਖਵਾਲੇ ਘਾਹ॥ ਘਾਹੁ ਖਾਨਿ ਤਿਨਾ ਮਾਸੁ ਖਵਾਲੇ ਏਹਿ ਚਲਾਏ ਰਾਹ॥ ਨਦੀਆ ਵਿਚਿ ਟਿਬੇ ਦੇਖਾਲੇ ਥਲੀ ਕਰੇ ਅਸਗਾਹ॥ ਕੀੜਾ ਥਾਪਿ ਦੇਇ ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਲਸਕਰ ਕਰੇ ਸੁਆਹ॥ ਜੇਤੇ ਜੀਅ ਜੀਵਹਿ ਲੈ ਸਾਹਾ ਜੀਵਾਲੇ ਤਾ ਕਿਅ ਸਾਹ॥ ਨਾਨਕ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸਚੇ ਭਾਵੈ ਤਿਉ ਤਿਉ ਦੇਇ ਗਿਰਾਹ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਇਕਿ ਮਾਸਹਾਰੀ ਇਕਿ ਤ੍ਰਿਣੁ ਖਾਹਿ॥ ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ॥ ਇਕਿ ਮਿਟੀਆ ਮਹਿ ਮਿਟੀਆ ਖਾਹਿ॥ ਇਕਿ ਪਉਣ ਸੁਮਾਰੀ ਪਉਣ ਸੁਮਾਰਿ॥ ਇਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਨਾਮ ਆਧਾਰਿ॥ ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ ਨਾਹੀ ਮਨਿ ਸੋਇ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕੀ ਕਾਰ ਕਰਮਿ ਕਮਾਈਐ॥ ਗੁਰਮਤੀ ਆਪੁ ਗਵਾਇ ਨਾਮੁ ਧਿਆਈਐ॥ ਦੂਜੀ ਕਾਰੈ ਲਗਿ ਜਨਮੁ ਗਵਾਈਐ॥ ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਸਭ ਵਿਸੁ ਪੈਝੈ ਖਾਈਐ॥ ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਸਾਲਾਹਿ ਸਚਿ ਸਮਾਈਐ॥ ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵੇ ਨਾਹੀ ਸੁਖਿ ਨਿਵਾਸੁ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਈਐ॥ ਦੁਨੀਆ ਖੋਟੀ ਰਾਸਿ ਕੂੜੁ ਕਮਾਈਐ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੁ ਖਰਾ ਸਾਲਾਹਿ ਪਤਿ ਸਿਉ ਜਾਈਐ॥ ੧੪ 

(ਸਟੀਕ ਪਉ: ੧੪-ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮ: ੧॥ ਸੀਹਾ ਬਾਜਾ ਚਰਗਾ ਕੁਹੀਆ, ਏਨਾ ਖਵਾਲੇ ਘਾਹ॥ ਘਾਹੁ ਖਾਨਿ ਤਿਨਾ ਮਾਸੁ ਖਵਾਲੇ, ਏਹਿ ਚਲਾਏ ਰਾਹ॥ ਨਦੀਆ ਵਿਚਿ ਟਿਬੇ ਦੇਖਾਲੇ, ਥਲੀ ਕਰੇ ਅਸਗਾਹ॥ ਕੀੜਾ ਥਾਪਿ ਦੇਇ ਪਾਤਿਸਾਹੀ, ਲਸਕਰ ਕਰੇ ਸੁਆਹ॥ ਜੇਤੇ ਜੀਅ ਜੀਵਹਿ ਲੈ ਸਾਹਾ, ਜੀਵਾਲੇ ਤਾ ਕਿਅ ਸਾਹ॥ ਨਾਨਕ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸਚੇ ਭਾਵੇ, ਤਿਉ ਤਿਉ ਸੇਇ ਗਿਰਾਹ॥ ੧॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੪}

ਪਦ ਅਰਥ: ਟਿਬੇ ਦੇਖਾਲੇ…. ਰੇਤਲੇ ਥਾਂਵਾਂ `ਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਗਾਹ—ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ। ਏਹਿ ਚਲਾਏ ਰਾਹ…. ਪ੍ਰਭੂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਰਾਹ ਟੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੀੜਾ…. ਕੀੜੇ ਦਾ ਅਰਥ ਸਧਾਰਣ ਕੀੜਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪ੍ਰਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਸਮਾਜਿਕ ਤਲ `ਤੇ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਬੇਚਾਰਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਅ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖ। ਕੀੜਾ ਥਾਪਿ ਦੇਇ ਪਾਤਿਸਾਹੀ…. ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਅਤਿ ਦਰਜੇ ਦਾ ਨਿਮਾਨਾ ਤੇ ਬੇਚਾਰਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ, ਹਾਕਮ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਾ ਦੇਵੇ। ਗਿਰਾਹ—ਗਿਰਾਹੀ, ਰੋਟੀ, ਰਿਜ਼ਕ। ਕਿਅ ਸਾਹ—ਕਿਆ ਸਾਹ? , ਜੇ ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਵੀ ਕੀ ਲੋੜ? ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਸਾਹ ਦੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।

ਅਰਥ: “ਸੀਹਾ ਬਾਜਾ ਚਰਗਾ ਕੁਹੀਆ, ਏਨਾ ਖਵਾਲੇ ਘਾਹ॥ ਘਾਹੁ ਖਾਨਿ ਤਿਨਾ ਮਾਸੁ ਖਵਾਲੇ, ਏਹਿ ਚਲਾਏ ਰਾਹ” ਸੰਸਾਰ `ਚ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਕਰਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀਆਂ ਹੀ ਵਰਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕਰਤੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੇਡ `ਚ ਹੀ ਸ਼ੇਰਾਂ, ਬਾਜਾਂ, ਚਰਗਾਂ, ਕੁਹੀਆ ਆਦਿ ਬਹੁਤੇਰੇ ਜਾਨਵਰ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਨੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵੀ, ਜੇ ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਸ ਖਾਣ ਦੀ ਵਾਦੀ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਾਹ ਪਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਬਣਾ ਦੇਵੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਘਾਹ ਪਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਸ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ, ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਬਣਾ ਦੇਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਪਸ਼ਟ ਹੈ ਜੇ ਕਰਤੇ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਤੇ ਰਿਜ਼ਕ ਪੱਖੋਂ ਅਨੇਕ ਵਣਗੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ `ਚ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰਮਜ਼ ਤੇ ਖੇਡ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

“ਨਦੀਆ ਵਿਚਿ ਟਿਬੇ ਦੇਖਾਲੇ, ਥਲੀ ਕਰੇ ਅਸਗਾਹ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਭਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵਗਦੀਆਂ ਡੂੰਗੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਥਾਵੇਂ ਟਿੱਬੇ ਦਿਖਾਲ ਦੇਵੇ; ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਗਦੀਆਂ ਡੂੰਗੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ `ਤੇ ਵੀ ਨਦੀਆਂ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਕੇਵਲ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿਬੇ ਹੀ ਬਣ ਜਾਣ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਅੱਜ ਰੇਤਲੇ ਟਿਬੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ `ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦੇਵੇ।

“ਕੀੜਾ ਥਾਪਿ ਦੇਇ ਪਾਤਿਸਾਹੀ, ਲਸਕਰ ਕਰੇ ਸੁਆਹ” ਜੇ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਕੀੜੇ ਭਾਵ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਅੱਜ ਅਤਿ ਦਰਜੇ ਦਾ ਨਿਮਾਨਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਤਲ `ਤੇ ਬੇਚਾਰਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੁਲਤਾਨ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਜੋ ਅੱਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੇ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਸਮੇਤ ਸੁਆਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

“ਜੇਤੇ ਜੀਅ ਜੀਵਹਿ ਲੈ ਸਾਹਾ, ਜੀਵਾਲੇ ਤਾ ਕਿਅ ਸਾਹ” ਸੰਸਾਰ `ਚ ਜਿਤਨੇ ਵੀ ਜੀਵ, ਜੀਊਂਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਸਲ `ਚ ਉਹ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਜੀਊਂਦੇ ਹਨ; ਭਾਵ ਤਦ ਤਕ ਜੀਊਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਊਂਦੇ ਹੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਾਹ’ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਵੀ ਕਾਹਦੀ? ਕਰਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਸਾਹ ਦੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸਚੇ ਭਾਵੇ, ਤਿਉ ਤਿਉ ਸੇਇ ਗਿਰਾਹ” ਤਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦਰਅਸਲ ਜੀਵ ਜੀਵ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭੋਜਨ ਮਾਸ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹਰੀਆ ਪਤੀਆਂ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ; ਇਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਉਹ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ ਤੇ ਰਿਜ਼ਕ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ੧.”ਤਿਉ ਤਿਉ ਸੇਇ ਗਿਰਾਹ” ਅਤੇ “ਜੀਵਾਲੇ ਤਾ ਕਿਅ ਸਾਹ” ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਜੇਕਰ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਰਿਜ਼ਕ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਸੁਆਸਾਂ ਦਾ ਚਲਣ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਰਿਜ਼ਕ ਵੀ ਇਕੋ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਮਾਸਾਹਾਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨਿਰੋਲ ਘਾ ਪਤੇ ਆਦਿ ਖਾਣ ਵਾਲੇ। ਖ਼ੂਬੀ ਇਹ ਕਿ ਕਰਤੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭਿੰਣਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਰਖੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਜ਼ਕ `ਚ ਭਿੰਨਤਾ ਰਖਣ `ਚ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰਮਜ਼ ਤੇ ਖੇਡ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦਰਜੇ ਦੀ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹੀ ਵਸਤ ਇੱਕ ਜੀਵ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ ਲਈ ਮੌਤ; ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਜੀਵ, ਦੂਜੇ `ਤੇ ਆਸ਼੍ਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜਿਵੇਂ ਬਕਰੀ ਅੱਕ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹੀ ਅੱਕ ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਖਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਉਸੇ ਅੱਕ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਬਕਰੀ ਦਾ ਦੁਧ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਚਨਾ `ਚੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਦੀ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਾਹ ਵੀ ਸਾਰੇ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਭੋਜਨ ਵੀ ਸਾਰੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸਚੇ ਭਾਵੇ, ਤਿਉ ਤਿਉ ਸੇਇ ਗਿਰਾਹ” ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਰਿਜ਼ਕ ਭਾਵੇਂ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਪਰ ਉਸ ਕਰਤੇ ਨੇ ਹੀ ਨਿਯਤ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦਾ ਭੋਜਨ ਮਾਸ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਦਾ ਘਾਹ ਪਤੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ। ਤਾਂ ਵੀ ਕਰਤਾ ਭੋਜਨ ਤੇ ਸਾਹ ਦਿੰਦਾ ਵੀ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ “ਜੀਵਾਲੇ ਤਾ ਕਿਅ ਸਾਹ” ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਤਾ ਦੇ ਗਰਭ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸੁਆਸਾਂ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਬਾਅਦ `ਚ ਚਾਲੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਮਝਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਿਨਾ ਸੁਆਸਾਂ ਦੇ ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੌਣ ਰਖਦਾ ਹੈ? ਉਂਝ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀ `ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ, ਅਜਿਹੇ ਕੇਸ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸਾਹ ਰੁਕਣ ਕਾਰਨ, ਡਾਕਟਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੁਰਦਾ ਘੋਸ਼ਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਸਕਾਰ ਜਾਂ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਮੁਰਦਾ ਮੁੜ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਤਾਂ ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਹੈ?

੨.”ਨਦੀਆ ਵਿਚਿ ਟਿਬੇ ਦੇਖਾਲੇ” ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਕਰਤਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖਣ `ਚ ਆਇਆ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ `ਚੋਂ ਵੀ ਗਵਾਹੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਸਾਇੰਸ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਹਿਮਾਲੀਆ ਪਰਬਤ ਖੜਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਉਥੇ ਸਮੁੰਦਰ ਸੀ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਉਥੇ ਪਹਾੜ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਹੈ?

੩.”ਕੀੜਾ ਥਾਪਿ ਦੇਇ ਪਾਤਿਸਾਹੀ” ਇਹ ਵੀ ਨਿੱਤ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਤੇ ਬੇਚਾਰਗੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਅਚਾਣਕ ਹੀ ਰਾਜੇ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਆਗੂ ਤੱਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਰੁੱਤਬਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਵੀ, ਭਿਖਾਰੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਹਨ।

ਇਸ ਸਾਰੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਕੋ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਹਥਲੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਉਸੇ ਰਜ਼ਾ ਤੇ ਕਰਣੀ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਹੀ ਬਿਆਣਿਆ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਉਹ ਕਰਣੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਤੀਆਂ ਮਿਣਤੀਆਂ ਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਫ਼ਾਰਮੂਲਿਆਂ ਨਾਲ ਤੋਲਿਆ, ਨਾਪਿਆ, ਪਛਾਣਿਆ ਤੇ ਪਰਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਇਸੇ ਸਮ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਬਾਣੀ ਜਪੁ ਦੀਆਂ “ਅਮੁਲ ਗੁਣ ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰ” ਤੇ “ਅੰਤੁ ਨ ਸਿਫਤੀ ਕਹਣਿ ਨ ਅੰਤੁ” ਵਾਲੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ `ਚ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਥਾਵੇਂ ਬਿਆਣਿਆ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ।

ਮ: ੧॥ ਇਕਿ ਮਾਸਹਾਰੀ ਇਕਿ ਤ੍ਰਿਣੁ ਖਾਹਿ॥ ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ॥ ਇਕਿ ਮਿਟਿਆ ਮਹਿ ਮਿਟੀਆ ਖਾਹਿ॥ ਇਕਿ ਪਉਣ ਸੁਮਾਰੀ ਪਉਣ ਸੁਮਾਰਿ॥ ਇਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਨਾਮ ਆਧਾਰਿ॥ ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ, ਨਾਹਿ ਮਨਿ ਸੋਇ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੪}

ਪਦ ਅਰਥ: ਇਕਨਾ…ਇਕ ਉਹ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗ। ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ…. ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਅੰਜਣ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਭਾਵ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੁੰਚਣ ਯੋਗ ਸੁਆਦਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨ। ਪਾਹਿ—ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਉਣ—ਹਵਾ, ਸੁਆਸ। ਸੁਮਾਰੀ—ਗਿਣਨ ਵਾਲੇ। ਪਉਣ ਸੁਮਾਰੀ—ਸੁਆਸਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਨ ਵਾਲੇ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ। ਪਉਣ ਸੁਮਾਰਿ— ਆਪਣੇ ਸੁਆਸਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਨ `ਚ ਹੀ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਨੇਂ ਸੁਆਸ ਸੱਜੀ ਨਾਸਿਕਾ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਲਏ ਹਨ ਤੇ ਕਿਨੇਂ ਸੁਆਸ ਖੱਬੀ ਨਾਸਿਕਾ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਹਨ; ਪਾਣਾਯਾਮ (ਜੋਗ ਮੱਤ) `ਚ ਇਸੇ ਨੂੰ ਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ, ਈੜਾ-ਪਿੰਗਲਾ ਆਦਿ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਧਾਰਿ—ਆਸਰੇ। ਜੀਵੈ—ਜੀਊਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ। ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ…. ਜਿਹੜੇ ਸਦਾ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਸੁਰਤ `ਚ ਵਸਾਈ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਸਿਮਰਦੇ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ… ਉਹ ਕਦੇ ਆਤਮਕ ਮੌਤੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ। ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ—ਠੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਨਮ ਅਜ਼ਾਈਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਹਿ ਮਨਿ ਸੋਇ… ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਵਿਸਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ ੧- ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਅਥਵਾ ਛਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਕੀ ਹਨ? - ਸਮਝਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਜਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਵੀ ਭੋਜਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਜਿਨੇਂ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਆਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਾ `ਚ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਛਤੀਹ’, ਕਿਸੇ ਗਿਣਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

੨.”ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਚਨਾ `ਚ ਅਨੰਤ ਪਦਾਰਥ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਪ੍ਰੰਤ ਅੰਨ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਬੇਅੰਤ ਜੀਵ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੱਟੇ, ਮਿਠੇ, ਰਸੀਲੇ, ਨਮਕੀਨ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਭੋਜਨ, ਮਿਸ਼ਠਾਨ, ਅਚਾਰ, ਮੁਰੱਬੇ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਤੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸਭਿਅਤਾ ਤੇ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ `ਚ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਆਦਲੇ ਵਿਅੰਜਣ ਤੇ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਅੰਜਣਾ ਲਈ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਸਮੂਹਿਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਛਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ “ਜਿਹ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਖਾਹਿ॥ ਤਿਸੁ ਠਾਕੁਰ ਕਉ ਰਖੁ ਮਨ ਮਾਹਿ” (ਪੰ: ੨੬੯) ਅਤੇ ਹਥਲੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਵੀ ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਭਾਵ ਬੇਅੰਤ ਜੀਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ `ਚੋਂ ਇੱਕ ਇਕਨਾ’ ਅਜਿਹੀ ਜੀਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀ (ਮਨੁੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀ) ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਛਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਛਤੀਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਣਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭੋਜਨਾ ਲਈ ਹੈ।

੩. ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ-ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੀ ਪੰਕਤੀ ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਦਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਤੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਪੰਕਤੀ “ਇਕਿ ਮਿਟਿਆ ਮਹਿ ਮਿਟੀਆ ਖਾਹਿ” ਦਾ ਸਬੰਧ ਦੂਜੀਆਂ ਜੀਵਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ। ਕਾਰਨ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਅਨੰਤ ਰਚਨਾ `ਚ ਬੇਅੰਤ (ਛਤੀਹ) ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਹਰੇਕ ਵਸਤ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤੇ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ “ਅਵਰ ਜੋਨਿ ਤੇਰੀ ਪਨਿਹਾਰੀ॥ ਇਸੁ ਧਰਤੀ ਮਹਿ ਤੇਰੀ ਸਿਕਦਾਰੀ” (ਪੰ: ੩੭੪) ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਜਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਵੀ ਭੋਜਨਾਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਛਤੀਹ’ ਆਇਆ ਹੈ ਉਸਦਾ ਸਿਧਾ ਸਬੰਧ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਅਰਬਾਂ ਖਰਬਾਂ ਜੂਨਾਂ `ਚੋਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵੀ ਜੂਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ੳੇੁਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤੇ ਨੇ ਇਹ ਸਮ੍ਰਥਾ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਜੂਨ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਮ੍ਰਥਾ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੇਟ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਜੋ ਕੱਚਾ-ਪੱਕਾ ਜਾਂ ਗੰਦ ਮੰਦ ਮਿਲੇ ਖਾਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਥੇ ਵੀ ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਦਾ ਸਬੰਧ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ।

੪. ਸਲੋਕ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਲਈ- ਸਲੋਕ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਲੋਕ ਦੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਤੇ ਅੰਤਮ ਪੰਕਤੀ “ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ, ਨਾਹਿ ਮਨਿ ਸੋਇ” ਵੱਲ ਉਚੇਚੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਲੋਕ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ, ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਇਥੇ ਬਾਕੀ ਜੂਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਕੇਵਲ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਜੂਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਥੇ ਵੀ “ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ, ਨਾਹਿ ਮਨਿ ਸੋਇ” ਵਾਲੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਤੇ ਅੰਤਮ ਪੰਕਤੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਨਾਲ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੂਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ।

੫. ਬਾਕੀ ਜੂਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? - ਸਲੋਕ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬਾਕੀ ਜੂਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਕੀ ਅਰਬਾਂ ਖਰਬਾਂ ਜੂਨਾਂ ਤਾਂ ਹੈਣ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਦੇ ਬਿਰਥਾ ਤੇ ਅਜ਼ਾਈਂ ਹੋਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ। ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਹਉਮੈ ਵੱਸ ਕੀਤੇ ਚੰਗੇ ਤੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾ-ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜੂਨਾਂ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਲਈ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ `ਚ ਕੇਵਲ ਕੋਠਰੀਆਂ (Cells & Packages) ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੂਨਾਂ `ਚ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਧ ਘਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਬਲਕਿ ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਵੀ ਗੁੰਗੀ ਹੀ ਮਿਲੀਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਭੋਜਨ ਤੇ ਆਹਿਰ ਵੀ ਉਹੀ ਜੋ ਉਸ ਜੂਨ ਲਈ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਨਿਯਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਹੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਜੀਵ ਦੇ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਹੀ ਦੋ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ‘ਗੁਰਮੁਖ’ ਤੇ ‘ਮਨਮੁਖ’, ‘ਸਫ਼ਲ’ ਤੇ ‘ਅਸਫ਼ਲ’, ‘ਵਡਭਾਗੀ’ ਤੇ ‘ਅਭਾਗਾ’ ਆਦਿ ਜਦਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਜੂਨ `ਚ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਬੇਅੰਤ ਚੇਤਾਵਣੀਆਂ ਵੀ ਹਨ ਜਿਵੇਂ “ਭਈ ਪਰਾਪਤਿ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹੁਰੀਆ॥ ਗੋਬਿੰਦ ਮਿਲਣ ਕੀ ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਰੀਆ” (ਪੰ: ੧੨)। ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੇਤਾਵਣੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੂਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਅਸਲ `ਚ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਹਥਲੇ ਸਲੋਕ ਦੀ ਅੰਤਮ ਤੇ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਪੰਕਤੀ ਵੀ ਬਾਣੀ “ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ” ਦੇ ਸਲੋਕ “ਸਚੇ ਤੇਰੇ ਖੰਡ ਸਚੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ” ਦੀ ਅੰਤਮ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਪੰਕਤੀ “ਨਾਨਕ ਸਚੁ ਧਿਆਇਨਿ ਸਚੁ॥ ਜੋ ਮਰਿ ਜੰਮੇ ਸੁ ਕਚੁ ਨਿਕਚੁ” ਤੇ ਸਲੋਕ “ਆਪੇ ਭਾਂਡੇ ਸਾਜਿਅਨੁ ਆਪੇ ਪੂਰਣੁ ਦੇਇ” ਦੀ ਅੰਤਮ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਪੰਕਤੀ ਤਿਨਾੑ ਸਵਾਰੇ ਨਾਨਕਾ ਜਿਨੑ ਕਉ ਨਦਰਿ ਕਰੇ(ਪੰ: ੪੭੫) ਵਾਂਗ “ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ, ਨਾਹਿ ਮਨਿ ਸੋਇ” ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ‘ਸੁਆਰਣ’ ਤੇ ‘ਵਿਗਾੜਣ’ ; ‘ਗੁਰਮੁਖ’ ਤੇ ‘ਮਨਮੁਖ’ ; ‘ਸਫ਼ਲ’ ਤੇ ‘ਅਸਫ਼ਲ’ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।

ਅਰਥ: ਉਪ੍ਰੰਤ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ‘ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ’ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ `ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਲੋਕ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ— “ਇਕਿ ਮਾਸਹਾਰੀ, ਇਕਿ ਤ੍ਰਿਣੁ ਖਾਹਿ” ਸੰਸਾਰ `ਚ ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ ਚੀਤੇ ਬਘਿਆੜ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੇਵਲ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਘਾਹ ਪਤੇ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੇ। ਦੂਜੇ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੇਵਲ ਘਾਹ ਪਤੇ ਆਦਿ ਹੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਘੋੜਾ, ਗਊ. ਮਝ, ਬਕਰੀ, ਹਾਥੀ ਦਰਿਆਈ ਘੋੜਾ ਆਦਿ ਜੋ ਮਾਸ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਖਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।

“ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਜਦਕਿ ਉਹ ਵੀ ਹਨ (ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ) ਜਿਹੜੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ, ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੁੰਚਣ ਯੋਗ ਸੁਆਦਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ-ਛਕਦੇ ਤੇ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮ੍ਰਥਾ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਪਾਹਿ)। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਵੇਰਵੇ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ `ਚ ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਭੋਜਨ ਭਾਵੇਂ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜਾਂ ਦੋਵੇਂ ਪਰ ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਜੂਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ (ਵੇਰਵਾ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ)।

“ਇਕਿ ਮਿਟਿਆ ਮਹਿ ਮਿਟੀਆ ਖਾਹਿ” ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਮਿੱਟੀ `ਚ ਬਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਮਿੱਟੀ `ਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਰਵਾਹ ਭਾਵ ਭੋਜਨ ਤੇ ਰਿਜ਼ਕ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

(ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਭਿੰਨਤਾ ਕੇਵਲ ਜੀਵ ਦੇ ਭੋਜਨਾਂ `ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ, ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਰਹਿਣੀਆਂ `ਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਜੂਨਾਂ `ਚ ਨਹੀਂ) ਜਿਵੇਂ:

“ਇਕਿ ਪਉਣ ਸੁਮਾਰੀ ਪਉਣ ਸੁਮਾਰਿ” ਫ਼ਿਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਾਕੀ ਜੀਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ `ਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮਨੁੱਖਾਂ `ਚ ਉਹ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਅਭਿਆਸੀ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ `ਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਅਪਣੇ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ `ਚ ਹੀ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗਿਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਜੀ ਨਾਸਿਕਾ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇਂ ਸੁਆਸ ਅੰਦਰ ਲਏ ਹਨ ਤੇ ਖੱਬੀ ਨਾਸਿਕਾ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਬਾਹਿਰ ਕੱਢੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਲੋਕ ਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ ਤੇ ਇੜਾ-ਪਿੰਗੁਲਾ ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

“ਇਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਨਾਮ ਆਧਾਰਿ” ਜਦਕਿ ਇਸ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਕੁੱਝ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਾਮ ਆਸਰੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਜੀਊਂਦੇ ਤੇ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਹਰ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਬਾਕੀ ਜੂਨਾਂ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ੳੇੁਨ੍ਹਾਂ `ਚੋਂ ਹਰੇਕ ਜੂਨ ਦਾ ਆਹਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਨਿਆਈਂ, ਜੂਨ ਤੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਨਿਯਤ ਤੇ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉਸ `ਚ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ। ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਰਬਾਂ ਖਰਬਾਂ ਜੂਨਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ, ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜਾ ਆਹਰ ਵੀ ਆਪ ਚੁਣ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਤੇ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਥੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ `ਚ ਲੱਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ।

“ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਮਨ ਕਰਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰਮੁਖ ਜਨ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਹਰ ਵਿਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਿਸਾਰਦੇ। ਉਹ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਨ ਕਰਕੇ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਜੀਊੜੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ।

“ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ, ਨਾਹਿ ਮਨਿ ਸੋਇ” ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਸਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਫ਼ਿਰ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਾਰਕ ਆਹਰ `ਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣ; ਉਹ ਉਸੇ ਆਹਿਰ ਦੀ ਸੀਮਾ `ਚ ਖਚਤ ਰਹਿ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਜਨਮ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਪੱਖੋਂ ਠੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਬਿਰਥਾ ਤੇ ਅਜ਼ਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਹਰੇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਤੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਹਰੇਕ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭੋਜਨ ਨਿਯਤ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਨੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਉਹ ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਪੈਦਾ ਹੀ ਘਾਹ ਪੱਤੇ ਖਾਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਘਾਹ ਪਤੇ ਖਾ ਸਕਦੇ ਤੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਫ਼ਿਰ ਉਹ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੀ ਮਿੱਟੀ `ਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ “ਸੈਲ ਪਥਰ ਮਹਿ ਜੰਤ ਉਪਾਏ ਤਾ ਕਾ ਰਿਜਕੁ ਆਗੈ ਕਰਿ ਧਰਿਆ” (ਪ: ੧੦); ਇਥੇ ਇਸ ਸਲੋਕ `ਚ “ਇਕਿ ਮਿਟਿਆ ਮਹਿ ਮਿਟੀਆ ਖਾਹਿ”।

ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਕਨਾ’ ਭਾਵ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਜੂਨ ਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ “ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਤੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੁੰਚਣ ਯੋਗ ਤੇ ਸੁਆਦਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ-ਛਕਦੇ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮ੍ਰਥਾ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਪਾਹਿ)। ਉਪ੍ਰੰਤ ਭੋਜਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਣਗੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਵੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੈ।

ਇਕ ਉਹ, ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਸੰਸਾਰਕ ਆਹਰ `ਚ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਜੋਗੀ ਲੋਕ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮਿਣਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਣਾਯਾਮ `ਚ ਹੀ ਲੱਗੇ ਰਹਿ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਅੰਤ ਸੰਸਾਰਕ ਆਹਰ ਪਰ ਇਹ ਇਹ ਸਭ ਜਦੋਂ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਤੇ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਵਿਕਾਰਾਂ ਆਦਿ `ਚ ਖੱਚਤ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਕਰਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਫ਼ਿਰ ਮਨੁੱਖਾਂ `ਚ ਉਹ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜਾ ਸੰਸਾਰਕ ਆਹਰ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਮੁੱਲੇ, ਦੁਰਲਭ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਰਤ ਤੇ ਮਨ ਕਰਕੇ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ, ਅਸਲੇ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ `ਤੇ ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹੀ ਮੁੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਰਤ ਕਰਕੇ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ, ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਹ ਦੁਰਲਭ ਜਨਮ ਵੀ ਬਿਰਥਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਮਾਨੋ ਠੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਕੁਰਾਹੇ ਹੀ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪਉੜੀ॥ ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕੀ ਕਾਰ, ਕਰਮਿ ਕਮਾਈਐ॥ ਗੁਰਮਤੀ ਆਪੁ ਗਵਾਇ, ਨਾਮੁ ਧਿਆਈਐ॥ ਦੂਜੀ ਕਾਰੈ ਲਗਿ, ਜਨਮੁ ਗਵਾਈਐ॥ ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਸਭ ਵਿਸੁ, ਪੈਝੈ ਖਾਈਐ॥ ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਸਾਲਾਹਿ, ਸਚਿ ਸਮਾਈਐ॥ ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਵੇ ਨਾਹੀ ਸੁਖਿ ਨਿਵਾਸੁ, ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਈਐ॥ ਦੁਨੀਆ ਖੋਟੀ ਰਾਸਿ, ਕੂੜੁ ਕਮਾਈਐ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੁ ਖਰਾ ਸਾਲਾਹਿ, ਪਤਿ ਸਿਉ ਜਾਈਐ॥ ੧੪॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੪}

ਪਦ ਅਰਥ: — ਪੂਰੇ ਗੁਰ… ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ, ਸਤਿਗੁਰੂ, ਸਦਾ ਥਿਰ ਸਦੀਵੀ ਗੁਰੂ, ਆਤਮਕ ਇਲਾਹੀ ਗਿਆਨ। ਕਾਰ… ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦਾ ਢੰਗ। ਕਰਮਿ—ਮਿਹਰ ਨਾਲ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ। ਵਿਸੁ—ਵਿਹੁ, ਜ਼ਹਿਰ। ਪੈਝੈ ਖਾਈਐ—ਜੋ ਕੁੱਝ ਪਹਿਣੀਦਾ ਤੇ ਖਾਈਦਾ ਹੈ। ਸੁਖਿ—ਸੁਖ `ਚ। ਰਾਸਿ—ਪੂੰਜੀ।

ਅਰਥ: ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕੀ ਕਾਰ, ਕਰਮਿ ਕਮਾਈਐ” ਪੂਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਭਾਵ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

“ਗੁਰਮਤੀ ਆਪੁ ਗਵਾਇ, ਨਾਮੁ ਧਿਆਈਐ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਪਾ-ਭਾਵ (ਹਉਮੈ) ਨੂੰ ਗੁਆ ਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

“ਦੂਜੀ ਕਾਰੈ ਲਗਿ, ਜਨਮੁ ਗਵਾਈਐ” ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਵਾਲਾ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਹਉਮੈ ਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਰਾਹ `ਚ ਵਿਅਰਥ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ।

“ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਸਭ ਵਿਸੁ, ਪੈਝੈ ਖਾਈਐ” ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਲ ਸਲਾਹ ਦਾ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੋ ਵੀ ਖਾਣਾ-ਪਹਿਨਣਾ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਭੋਗਣਾ ਹੈ ਉਹ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ ਭਾਵ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ।

“ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਸਾਲਾਹਿ, ਸਚਿ ਸਮਾਈਐ” ਤਾਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਣ ਤੋਂ ਜੋ ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਉਹੀ ਇਕੋ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਤੇ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਵਾਲਾ, ਉਸ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਹੈ।

“ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਵੇ ਨਾਹੀ ਸੁਖਿ ਨਿਵਾਸੁ” ਗੁਰਦੇਵ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ `ਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸਦੀਵੀ ਸੁਖ, ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਤੇ ਮਨ ਦੇ ਟਿਕਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

“ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਈਐ” ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਮਨੁੱਖ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਮਾਨਸਿਕ ਭਟਕਣਾ, ਚਿੰਤਾ, ਝੋਰਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜਾਂ `ਚ ਹੀ ਪੈਾਂ ਹੈ।

“ਦੁਨੀਆ ਖੋਟੀ ਰਾਸਿ, ਕੂੜੁ ਕਮਾਈਐ” ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ `ਚ, ਕਰਤੇ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਕਰਣ ਲਈ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ `ਚ ਹੀ ਇਨਾਂ ਵਧ ਖਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਤਾਂ ਰਸਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਕਰਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਕਰਣੀ `ਤੇ ਹਉਮੈ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰ ਭਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ `ਚ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਹੀ, ਅਜਿਹੇ ਕੁਰਾਹੇ ਪੈ ਚੁੱਕੇ ਜੀਵਨ ਲਈ, ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਣ ਤੇ ਦੁਰੇਡੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਖੋਟੀ ਰਾਸ “ਕੂੜੁ ਕਮਾਈਐ” ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਖੋਟੀ ਕਮਾਈ ਤੇ ਖੋਟੀ ਰਾਸ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ‘ਸਚੁ ਵਪਾਰ’ ਬਨਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ‘ਕੂੜ ਦਾ ਵਪਾਰ’ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਸਚੁ ਖਰਾ ਸਾਲਾਹਿ, ਪਤਿ ਸਿਉ ਜਾਈਐ” ਇਸ `ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣ ਦਾ ਇਕੋ ਰਾਹ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੈ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਣਾ। ਤਾਂ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ `ਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੋੜਣਾ ਅਤੇ “ਪਤਿ ਸਿਉ ਜਾਈਐ” ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਣਾ।

ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਭਾਵ ਹਨ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਕਾਰਨ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ, ਅਨੰਦਮਈ, ਮਾਨਸਿਕ ਟਿਕਾਅ ਵਾਲਾ, ਸੰਤੋਖੀ ਤੇ ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਤ, ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਣਾ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਸਮਾਅ ਜਾਣਾ ਤੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਾ ਆਉਣਾ। ੧੪।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਕਸਦ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਹ ਮਕਸਦ ਹੈ, ਸ਼ਬਦ ਗੂਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਹਊਮੈ ਰਹਿਤ ਕਰਣਾ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੋੜਣਾ। ਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ, ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਤ ਤੇ ਸਦਗੁਣੀ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਅਨੰਦ ਮਈ, ਸੰਤੋਖੀ ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਭਟਕਣਾ ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰੇ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਕਬੂਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ `ਚ ਨਾ ਆਉਣਾ ਪਵੇ।

ਜਦਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇਵ, ਪਉੜੀ `ਚ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਖਾਰ ਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ `ਤੇ ਵੀ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਹਉਮੈ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਵੀ ੳਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦੂਜੀ ਕਾਰੈ” ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ `ਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ “ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਸਭ ਵਿਸੁ, ਪੈਝੈ ਖਾਈਐ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਿਹੂਣੇ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ “ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਵੇ ਨਾਹੀ ਸੁਖਿ ਨਿਵਾਸੁ, ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਈਐ॥ ਦੁਨੀਆ ਖੋਟੀ ਰਾਸਿ, ਕੂੜੁ ਕਮਾਈਐ” ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਟਿਕਾਅ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪੈਂਦੇ ਹਨ

ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ-ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਉਸ ਜੀਵ ਦਾ ਰਿਜ਼ਕ ਨੀਯਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, “ਨਾਨਕ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸਚੇ ਭਾਵੈ ਤਿਉ ਤਿਉ ਦੇਇ ਗਿਰਾਹ” ਭਾਵ ਬਿਨਾ ਵਿਤਕਰਾ ਪ੍ਰਭੂ, ਪਹੁਚਾਉਂਦਾ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਮ੍ਰਥਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰਿਜ਼ਕ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਚਲਣ `ਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਲਟਾ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵੱਜੋਂ ਕਰਤਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਮਾਸਾ ਹਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਘਾਹ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ `ਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇ ਤੇ ਘਾਹ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਬਣਾ ਦੇਵੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਰੇਤੀਲੇ ਟਿਬਿਆਂ ਨੂੰ ਗਹਿਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ `ਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇ ਤੇ ਗਹਿਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਰੇਤੀਲੇ ਟਿੱਬੇ ਬਣਾ ਦੇਵੇ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜੇ ਕਰਤਾ ਚਾਹਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸੁਆਸਾਂ ਦੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਦਸਦੇ ਹਨ, ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨਾਂ `ਚ ਵਣਗੀਆਂ ਵੀ ਕਰਤੇ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਘੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਚਨਾ `ਚ ਉਹ ਜੀਵ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਕੇਵਲ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਘਾਹ ਪਤੇ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੇ। ਫ਼ਿਰ ਉਹ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਕੇਵਲ ਘਾਹ ਪਤੇ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਮਾਸ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੇ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਮਿੱਟੀ `ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਖਾਂਦੇ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਹੀ ਹਨ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ `ਚ ਮਨੁੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵੀ ਹੈ “ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਭਾਵ ਜੋ ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਤੇ ਛਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਤੇ ਖਾਂਦੀ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮ੍ਰਥਾ ਵੀ ਕਰਤੇ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦੰਮ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੇਵ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸੰਸਾਰਕ ਰਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁੱਖ ਦੋ ਭਾਗਾਂ `ਚ ਗਿਣਵਾਂਦੇ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਭੋਜਨ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਕਰਤੇ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹਰੇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸੀਮਾ `ਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਥੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਖੁੱਲਾ ਛਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਸ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰੇ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਮਨੁੱਖ, ਸਰਬ ਉੱਤਮ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮਨੁਖਾ ਜੂਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਹਰੇਕ ਜੂਨ ਸਮੇਂ ਜੀਵ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਭੋਜਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੂਨਾਂ `ਚ ਹਰੇਕ ਕੋਲ ਅਹਿਰ ਵੀ ਸੀਮਤ ਤੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਭੋਜਨਾਂ ਲਈ ਛਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੇ ਆਹਿਰਾਂ `ਚ ਵੀ ਭਿੰਣਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਆਹਰ ਤੇ ਭੋਜਨਾਂ `ਚ ਹੀ ਇੰਨਾਂ ਖੱਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹ੍ਰਾਂ ਆਹਿਰਾਂ ਤੇ ਭੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਸਾਰੀ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਇਥੇ ਯੋਗ ਮੱਤ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਯੋਗ ਵਾਲਾ ਆਹਿਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ, ਪਰ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਤੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਹਿਰਾਂ ਤੇ ਭੋਜਨਾਂ `ਚੋਂ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸ ਰਹੇ ਤੇ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਦੀ ਵੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰੇ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਹਿਰਾਂ `ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਤੇ ਭੋਜਨਾਂ ਦਾ ਰਸ ਮਾਣਦੇ ਹੋਏ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਮੁੱਲੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਵੀ ਸਫ਼ਲ ਕਰੇ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੂੰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨਾਂ ਅਤੇ ਆਹਿਰਾਂ `ਚੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੀ ਨਾ ਆਈ ਤਾਂ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣ ਹੋਣ ਲਈ ਨਾ ਇਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਮੁੱਲ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਯੋਗ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਬੇਅੰਤ ਆਹਿਰਾ ਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਅਮੁੱਲੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰਸਾਂ ਤੇ ਭਿਂਨ ਭਿੰਨ ਆਹਿਰਾਂ `ਚ ਹੀ ਖੱਚਤ ਰਹਿ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਨਾਂ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਜੂਨ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਸੱਚ ਇਕੋ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੈ “ਜੀਵੈ ਦਾਤਾ ਮਰੈ ਨ ਕੋਇ” ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ, ਉਸੇ ਦੇ ਰੰਗ `ਚ ਹੀ ਜੀਊਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸੱਚ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੈ “ਨਾਨਕ ਮੁਠੇ ਜਾਹਿ ਨਾਹੀ ਮਨਿ ਸੋਇ” ਭਾਵ ਦੁਰਲਭ ਜਨਮ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਠੱਗੇ ਜਾਣਾ ਤੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਂਈ ਗੁਆ ਕੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪੈਣਾ।

ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਉੜੀ `ਚ ਵੀ, ਸਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਸਫ਼ਲ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਹੀ ਵੇਰਵਾ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਚੇਤਾਵਣੀ ਹੈ।

“ਇਕਿ ਮਾਸਹਾਰੀ ਇਕਿ ਤ੍ਰਿਣੁ ਖਾਹਿ…” ਤੇ ਵਿਸ਼ਾ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ- ਦੇਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮਾਸ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਬੰਧਤ ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੀ ਪੰਕਤੀ “ਇਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਨਾਮ ਆਧਾਰਿ” ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਨਾਮ ਅਭਿਆਸੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਜਾਂ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਇਹ, ਕਿ ਉਹ ਬਾਕੀ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਤਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਜਦਕਿ ਸਲੋਕ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਅਰਥਾਂ `ਚ ਵੀ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਬੰਧਤ ਸਲੋਕ ਅਥਵਾ ਪੰਕਤੀ ਦੇ ਉਹ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਾਸ ਭੋਜਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਗਹਿਰਾਈ `ਚ ਜਾਵੋ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲੋਕ ਸਬੰਧੀ ਅਜਿਹਾ ਭਰਮ ਤੇ ਅਰਥ, ਪੂਰੇ ਸਲੋਕ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਠੀਕ ਪਰੀਪੇਖ `ਚ ਨਾ ਲੈਣਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਰਥ ਵੀ ਲੈਣੇ ਚਾਹਾਂਗੇ ਤਾਂ ਤੇ:

“ਕੁਝ ਜੀਵ ਨਿਰੋਲ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤੇ, ਬਘਿਆੜ ਆਦਿ), ਫ਼ਿਰ ਕੁੱਝ ਨਿਰੇ ਘਾਹ, ਫੁਸ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਗਊ, ਮੱਝ, ਬੱਕਰੀ ਘੋੜਾ, ਹਾਥੀ, ਦਰਿਆਈ-ਘੋੜਾ ਆਦਿ)। ਕਈ ਪ੍ਰਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਆਦਲੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ (ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ), ਕਈ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ (ਰਹਿ ਕੇ) ਮਿੱਟੀ ਹੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਅਭਿਆਸੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ `ਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ (ਉਸ ਦੇ) ਨਾਮ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੀ ਜੀਊਂਦੇ ਹਨ”

ਧਿਆਨ ਰਹੇ! ਨਾਮ ਅਭਿਆਸ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਢੰਗ ਤੇ ਆਹਿਰ ਹਨ ਅਤੇ ਵੇਰਵਾ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ, ਸਰੀਰਕ ਆਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾਮ ਅਭਿਆਸੀ ਨੇ ਵੀ ਕਰਣਾ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਣਾਯਾਮੀ ਨੇ ਵੀ। ਪ੍ਰਾਣਯਾਮ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਢੰਗ, ਭਾਵ ਆਹਿਰ ਯੋਗ ਸਾਧਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਭੋਜਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਰੰਗ ਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਜੀਊੜੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਆਸਰੇ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਰੀਰਕ ਭੋਜਨ ਉਹ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਰੰਗ ਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਮ ਦੇ ਆਸਰੇ ਜੀਊਣ ਵਾਲੇ ਜੀਉੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਚ ਕੇਵਲ ਇਥੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹਨ ਜਿਵੇਂ “ਆਖਾ ਜੀਵਾ ਵਿਸਰੈ ਮਰਿ ਜਾਉ” (ਪੰ: ੯) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ “ਅੰਤਰਿ ਸੀਤਲ ਸਾਤਿ ਵਸੈ ਜਪਿ ਹਿਰਦੈ ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਖਾਣਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਪੈਨੑਣਾ ਨਾਨਕ ਨਾਮੁ ਵਡਾਈ ਹੋਇ” (ਪੰ: ੫੧੧) ਆਦਿ। ਉਂਝ ਵੀ ਇਸ ਸਲੋਕ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਭੋਜਨ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਲੋਕ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ‘ਸਫ਼ਲਤਾ’ ਤੇ ‘ਅਸਫ਼ਲਤਾ’ ਹੈ।

ਬਾਕੀ ਰਹੀ “ਇਕਨਾ ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹਿ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ “ਛਤੀਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ” `ਚ ਵੀ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧ ਹੈ ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ “ਛੱਤੀਹ ਪ੍ਰਕਾਰ” ਦੇ ਭੋਜਨਾਂ `ਚ ਤਾਂ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੱਟੇ, ਮਿਠੇ, ਰਸੀਲੇ, ਨਮਕੀਨ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ, ਮਿਸ਼ਠਾਨ, ਅਚਾਰ, ਮੁਰੱਬੇ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਭੋਜਨ ਤੇ ਪਕਵਾਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ `ਚ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਇਥੇ ਦੋਹਰਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਹੀ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਲੌੜ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਭਉ `ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਲੋਕ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਧਾਰਤ ਘੋਖਣ ਦੀ। (ਚਲਦਾ)

#20 MkV.GVDs20.14.04.12#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Majh Ki Vaar M:1 GVD & Steek” being loaded in instalments. Otherwise All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.