.

☬ ੴਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ☬

ਵਾਰ ਮਾਝ ਕੀ, ਮਹਲਾ ੧-ਸਟੀਕ (ਪੰ: ੧੩੭- ੧੫੮)

(ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ) (ਕਿਸ਼ਤ ੧੬)

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੧੦ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਮਃ ੧ ਸਲੋਕੁ॥ ਸੋ ਜੀਵਿਆ ਜਿਸੁ ਮਨਿ ਵਸਿਆ ਸੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਅਵਰੁ ਨ ਜੀਵੈ ਕੋਇ॥ ਜੇ ਜੀਵੈ ਪਤਿ ਲਥੀ ਜਾਇ॥ ਸਭੁ ਹਰਾਮੁ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ॥ ਰਾਜਿ ਰੰਗੁ ਮਾਲਿ ਰੰਗੁ॥ ਰੰਗਿ ਰਤਾ ਨਚੈ ਨੰਗੁ॥ ਨਾਨਕ ਠਗਿਆ ਮੁਠਾ ਜਾਇ॥ ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਪਤਿ ਗਇਆ ਗਵਾਇ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ॥ ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ॥ ਕਿਆ ਮੇਵਾ ਕਿਆ ਘਿਉ ਗੁੜੁ ਮਿਠਾ ਕਿਆ ਮੈਦਾ ਕਿਆ ਮਾਸੁ॥ ਕਿਆ ਕਪੜੁ ਕਿਆ ਸੇਜ ਸੁਖਾਲੀ ਕੀਜਹਿ ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ॥ ਕਿਆ ਲਸਕਰ ਕਿਆ ਨੇਬ ਖਵਾਸੀ ਆਵੈ ਮਹਲੀ ਵਾਸੁ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ॥ ੨ 

ਪਵੜੀ॥ ਜਾਤੀ ਦੈ ਕਿਆ ਹਥਿ ਸਚੁ ਪਰਖੀਐ॥ ਮਹੁਰਾ ਹੋਵੈ ਹਥਿ ਮਰੀਐ ਚਖੀਐ॥ ਸਚੇ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਜਾਣੀਐ॥ ਹੁਕਮੁ ਮੰਨੇ ਸਿਰਦਾਰੁ ਦਰਿ ਦੀਬਾਣੀਐ॥ ਫੁਰਮਾਨੀ ਹੈ ਕਾਰ ਖਸਮਿ ਪਠਾਇਆ॥ ਤਬਲਬਾਜ ਬੀਚਾਰ ਸਬਦਿ ਸੁਣਾਇਆ॥ ਇਕਿ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰ ਇਕਨਾ ਸਾਖਤੀ॥ ਇਕਨੀ ਬਧੇ ਭਾਰ ਇਕਨਾ ਤਾਖਤੀ॥ ੧੦ 

ਪਵੜੀ॥ ਜਾਤੀ ਦੈ ਕਿਆ ਹਥਿ ਸਚੁ ਪਰਖੀਐ॥ ਮਹੁਰਾ ਹੋਵੈ ਹਥਿ ਮਰੀਐ ਚਖੀਐ॥ ਸਚੇ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਜਾਣੀਐ॥ ਹੁਕਮੁ ਮੰਨੇ ਸਿਰਦਾਰੁ ਦਰਿ ਦੀਬਾਣੀਐ॥ ਫੁਰਮਾਨੀ ਹੈ ਕਾਰ ਖਸਮਿ ਪਠਾਇਆ॥ ਤਬਲਬਾਜ ਬੀਚਾਰ ਸਬਦਿ ਸੁਣਾਇਆ॥ ਇਕਿ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰ ਇਕਨਾ ਸਾਖਤੀ॥ ਇਕਨੀ ਬਧੇ ਭਾਰ ਇਕਨਾ ਤਾਖਤੀ॥ ੧੦ 

(ਸਟੀਕ ਪਉ: ੪-ਲੋੜੀਂਦੀ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਮ: ੧ ਸਲੋਕੁ॥ ਸੋ ਜੀਵਿਆ, ਜਿਸੁ ਮਨਿ ਵਸਿਆ ਸੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਅਵਰੁ ਨ ਜੀਵੈ ਕੋਇ॥ ਜੇ ਜੀਵੈ, ਪਤਿ ਲਥੀ ਜਾਇ॥ ਸਭੁ ਹਰਾਮੁ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ॥ ਰਾਜਿ ਰੰਗੁ, ਮਾਲਿ ਰੰਗੁ, ਰੰਗਿ ਰਤਾ, ਨਚੈ ਨੰਗੁ॥ ਨਾਨਕ ਠਗਿਆ ਮੁਠਾ ਜਾਇ॥ ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਪਤਿ ਗਇਆ ਗਵਾਇ॥ ੧॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੨}

ਪਦ ਅਰਥ: ਸੋ ਜੀਵਿਆ … ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਆਉਣਾ ਉਸੇ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੈ। ਜੇ ਜੀਵੈ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਸੁਆਸਾਂ ਵਾਲੀ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ। “ਪਤਿ ਲਥੀ ਜਾਇ” …ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਿ ਰੰਗੁ— ਰਾਜ ਪਾਟ ਦੇ ਸੁਖ ਤੇ ਆਰਾਮ ਮਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ। ਰੰਗੁ—ਪਿਆਰ, ਮੋਹ। ਮਾਲਿ ਰੰਗ… ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰਸ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ। ਨਚੈ ਨੰਗ… ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਕ ਸੁਖ ਭੋਗਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ ਵਾਲੀ ਪੂੰਜੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਨੰਗੁ—ਬੇ-ਸ਼ਰਮ, ਨਿਲੱਜ, ਖਾਲੀ ਹੱਥ। ਨਚੈ ਨੰਗੁ … ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਜੀਵਨ ਭਰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਸਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਠਾ—ਲੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ। ਠਗਿਆ ਮੁਠਾ… ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੇ ਦੁਰਲਭ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਜ਼ਾਈਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ…ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ। ਪਤਿ ਗਇਆ ਗਵਾਇ … ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੀ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚੋਂ ਧੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ “ਖੋਟੇ ਸਟੀਅਹਿ ਬਾਹਰ ਵਾਰਿ” ਖੋਟੇ (ਪਉੜੀ ੧੨)

ਅਰਥ: — “ਸੋ ਜੀਵਿਆ, ਜਿਸੁ ਮਨਿ ਵਸਿਆ ਸੋਇ” ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਉਸੇ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੈ; ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਜੀਊਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ, ਸੁਰਤ ਕਰਕੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਅਵਰੁ ਨ ਜੀਵੈ ਕੋਇ” ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਿਹੂਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸ ਰਹੇ ਜੀਵਨ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ, ਮਨੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਵਿਚਰਣਾ ਵੀ, ਅਸਲ `ਚ ਜੀਊਂਦੇ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮਿਰਤਕ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਅਸਲ `ਚ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮੁਰਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਜੇ ਜੀਵੈ, ਪਤਿ ਲਥੀ ਜਾਇ” ਜੇ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਜੀਵਨ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਭਾਵ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਬਿਰਥਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਸਭੁ ਹਰਾਮੁ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ” ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਖਾਂਦਾ ਪੀਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਸਭ ਹਰਾਮ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਦਾਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਮਨੋ ਵਿਸਾਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਰਾਜਿ ਰੰਗੁ, ਮਾਲਿ ਰੰਗ, ਰੰਗਿ ਰਤਾ, ਨਚੈ ਨੰਗੁ” ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਰਾਜ ਪਾਟ ਦੇ ਸੁਖ ਤੇ ਆਰਾਮ ਮਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ, ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰਸ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਦਾਰਥਕ ਸੁਖ ਭੋਗਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਓਂ “ਨਚੈ ਨੰਗ” ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਜੀਵਨ ਭਰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਸਹਿੰਦਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵੱਲੋਂ ਖਾਲੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਠਗਿਆ ਮੁਠਾ ਜਾਇ” ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੇ ਦੁਰਲਭ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ, ਗੁਆ ਕੇ ਤੇ ਅਜ਼ਾਈਂ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਪਤਿ ਗਇਆ ਗਵਾਇ ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੀ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚੋਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੇ ਬਿਰਥਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ `ਚ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜੂਨਾਂ `ਚ ਭਟਕ ਰਹੇ ਜੀਵ ਨੂੰ, ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਭੂ, ਜੀਵ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੀ ਇਹ ਵਾਰੀ ਅਥਵਾ ਅਵਸਰ ਇਸ ਲਈ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਜੀਵ, ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਣ ਤੇ ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਰਕੇ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਰਥਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ, ਇਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਉਸੇ ਜੂਨਾਂ, ਗਰਭਾਂ ਅਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਗੇੜ `ਚ ਜਿਸ ਗੇੜ ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਕਰਤੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਵਾਲਾ ਅਵਸਰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੇੜ ਫ਼ਿਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਜੀਵ ਫ਼ਿਰ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ “ਅਨੇਕ ਜੂਨੀ ਭਰਮਿ ਆਵੈ ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਮੁਕਤਿ ਨ ਪਾਏ” (ਪੰ: ੯੨੦) ਅਥਵਾ “ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਪਰਤੀਤਿ ਨ ਆਈਆ, ਸਬਦਿ ਨ ਲਾਗੋ ਭਾਉ॥ ਓਸ ਨੋ ਸੁਖੁ ਨ ਉਪਜੈ, ਭਾਵੈ ਸਉ ਗੇੜਾ ਆਵਉ ਜਾਉ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਹਜਿ ਮਿਲੈ, ਸਚੇ ਸਿਉ ਲਿਵ ਲਾਉ” (ਪੰ: ੫੯੧)। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਕੀ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੂਨ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।

ਤਾਂ ਤੇ ਪੂਰਾ ਸਲੋਕ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ `ਚ: “ਦਰਅਸਲ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਬਾਅਦ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਉਸੇ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸੁਰਤ, ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਕਰਤੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਰਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿਕ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ।

ਅਜਿਹੇ ਜੀਊੜਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਸੰਪੂਰਣ ਲੋਕਾਈ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਪਾ ਕੇ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮੁਰਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਵਾਲਾ ਅਵਸਤ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਜੀਵ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਉਹ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਣੀਆਂ ਵੀ ਦਾਤਾਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ “ਅਮਾਨਤ `ਚ ਖ਼ਿਆਣਤ ਤੁੱਲ’ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਹਰਾਮ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕਿਉਂਕਿ, ਉਂਝ ਤਾਂ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਸਮੂਹ ਜੀਵ ਹੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਕਸਦ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਕਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹੋਏ, ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਚਿੰਤਨ `ਚ ਵਸਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣਾ, ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣਾ ਤੇ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ।

ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸੰਸਾਰ ਤਲ ਤੇ ਵਿਚਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਚਾਹੇ ਰਾਜ ਰੰਗ ਮਾਨੇ, ਜਿਤਨੇ ਚਾਹੇ ਹੋਰ ਸੰਸਾਰਕ ਰਸ ਭੋਗਦਾ ਤੇ ਰੰਗ ਮਾਣਦਾ ਫ਼ਿਰੇ ਪਰ ਜੀਵਨ ਪੱਖੋਂ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਵਾਪਿਸ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੇ ਜੂਨਾਂ, ਗਰਭਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਅਮੁੱਲਾ ਤੇ ਦੁਰਲਭ ਜਨਮ ਲੁਟਾਅ ਕੇ ਤੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਏ ਬਿਨਾ, ਇਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਗੁਆ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮ: ੧॥ ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ॥ ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ॥ ਕਿਆ ਮੇਵਾ, ਕਿਆ ਘਿਉ ਗੁੜੁ ਮਿਠਾ, ਕਿਆ ਮੈਦਾ, ਕਿਆ ਮਾਸੁ॥ ਕਿਆ ਕਪੜੁ, ਕਿਆ ਸੇਜ ਸੁਖਾਲੀ, ਕੀਜਹਿ ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ॥ ਕਿਆ ਲਸਕਰ ਕਿਆ ਨੇਬ ਖਵਾਸੀ, ਆਵੈ ਮਹਲੀ ਵਾਸੁ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ, ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੨}

ਪਦ ਅਰਥ: ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ…ਖਾਣਾ, ਪਹਿਨਣਾ ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਣੀ ਕਿਸ ਗਿਣਤੀ `ਚ? ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ… ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰੀ ਰਖਦਾ ਤੇ ਦਾਤਾਂ `ਚ ਹੀ ਡੁੱਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੀਜਹਿ—ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ—ਰੰਗ-ਰਲੀਆਂ, ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਸਾਂਝਾਂ। ਕਿਆ ਸੇਜ ਸੁਖਾਲੀ, ਕੀਜਹਿ ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ …. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਸੇਜ ਸੁਖਾਲੀ ਤੇ ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਚੇਚਾ ਸਬੰਧਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ, ਵਿਭਚਾਰ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਮੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ; ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਨੇਬ—ਚੋਬਦਾਰ। ਖਵਾਸੀ—ਚੌਰ-ਬਰਦਾਰ। ਟੋਲ—ਪਦਾਰਥ।

ਨੋੇਟ- “ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ॥ ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ” (ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਸਾਰੇ ਸਲੋਕ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੈ। ਉਂਜ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਸਲੋਕਾਂ `ਚ ਇਹੀ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲੀ ਜਾਂ ਅੰਤਮ ਪੰਕਤੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਲੋਕ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਅਰਥ: “ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ॥ ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ” ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਸੋਹਣੇ ਪਦਾਰਥ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੇ ਉਹ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰਭੂ ਹਿਰਦੇ `ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵੱਸ ਰਿਹਾ ਭਾਵ ਜੇ ਕਰ ਮਨ `ਚ ਉਸ ਦਾਤੇ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ;

ਤਾਂ ਸੋਹਣੇ ਭੋਜਨ, ਸੋਹਣੇ ਕਪੜੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੰਢਾਣ ਦਾ ਕੀ ਸੁਆਦ? ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਰਸ ਵੀ ਉਦੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੇ ਮਨ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਕਰਤੇ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰੀਤ ਵੀ ਬਣੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦਾਤਾਂ `ਚੋਂ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦੀਦਾਰੇ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋਣ।

“ਕਿਆ ਮੇਵਾ, ਕਿਆ ਘਿਉ ਗੁੜੁ ਮਿਠਾ, ਕਿਆ ਮੈਦਾ, ਕਿਆ ਮਾਸੁ” ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਮੇਵੇ, ਘਿਉ, ਮਿੱਠਾ ਗੁੜ (ਬੇਅੰਤ ਮਿਸ਼ਠਾਨ) ਮੈਦਾ ਤੇ ਮਾਸ ਆਦਿਕ ਪਦਾਰਥ ਵਰਤ ਲਏ?

“ਕਿਆ ਕਪੜੁ, ਕਿਆ ਸੇਜ ਸੁਖਾਲੀ, ਕੀਜਹਿ ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ” ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਸੋਹਣੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਸੌਖੀ ਸੇਜ ਵੀ ਮਿਲ ਗਈ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਦਾ ਅਨੰਦ ਵੀ ਮਾਨ ਲਿਆ?

“ਕਿਆ ਲਸਕਰ ਕਿਆ ਨੇਬ ਖਵਾਸੀ, ਆਵੈ ਮਹਲੀ ਵਾਸੁ” ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਠਾਠ ਵੀ ਮਾਣ ਲਏ; ਜਿਸ ਤੋਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ, ਹਰ ਸਮੇਂ ਸੇਵਾ `ਚ ਚੋਬਦਾਰ ਤੇ ਚੋਰ-ਬਰਦਾਰ ਅਤੇ ਮਹਲਾਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ਵੀ ਨਸੀਬ ਹੋ ਗਿਆ?

“ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ, ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ” ਗੁਰਦੇਵ ਨਿਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂਂ ਵਰਤਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਦਾਤਾ ਹੀ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ। ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ;

ਤਾਂ ਚੇਤੇ ਰਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਸਮੇਤ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਨਾਸਵੰਤ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ `ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਸਦੀਵੀ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਤੇ ਸਦਾ ਨਿਭਣ ਵਾਲੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਾਤ, ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣਾ ਹੈ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- (੧) “ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ॥ ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ” ਅਤੇ “ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ, ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ” ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੀਆਂ ਅਰੰਭਕ ਤੇ ਉਤਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ਹੀ ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੀ ਗੁਰਮੱਤ ਸੇਧ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਬੰਧੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹਨ।

ਇਥੇ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ਜੀਵ ਨੇ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਡਰਾਈ ਫ਼ਰੂਟ, ਘਿਉ, ਮੈਦੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਣੇ ਬੇਅੰਤ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਮਿਸ਼ਠਾਨ, ਹੋਰ ਮਾਸ ਵਰਗੇ ਮਹਿੰਗੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਸਮੇਤ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ `ਚ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ; ਵਧੀਆ ਪਹਿਰਾਵੇ ਪਹਿਨਣੇ ਹਨ; ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਸਾਂਝਾਂ ਦੇ ਅਨੰਦ ਵੀ ਮਾਨਣੇ ਹਨ; ਰਾਜਸੀ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਤੀਤ ਕਰਣੇ ਹਨ; ਜਦਕਿ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਚੇਤੇ `ਚ ਰਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਮਾਮ ਦਾਤਾਂ, ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਵਸਰ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਅਸਲ `ਚ ਸਦੀਵੀ, ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਦੀ ਸਾਂਝ ਵੀ ਰਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦਾਤਾਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਆਤਮਕ ਬੱਲ ਵੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਰਤੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਅਸੀਂ ਕਰਤੇ ਨਾਲ ਅਭੇਦ ਹੋ ਕੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਭਟਕਣਾ, ਚਿੰਤਾ, ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਤ ਅਨੰਦਮਈ, ਸੰਤੋਖੀ ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਇਸ ਲਈ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਂ ਕਰਣੀ ਹੀ ਕਰਣੀ ਹੈ ਪਰ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ। ਦਰਅਸਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਚਾਈ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਵਿਕਾਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਆਤਮਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁੜ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਦਾ ਹੈ।

(੨) ਕਿਆ ਮੇਵਾ… ਕਿਆ ਮਾਸੁ” - ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ‘ਮਾਸ ਭੋਜਨ’ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜਨਾਂ ਨੇ, ਅਰਥਾਂ ਸਬੰਧੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਸਮੂਹ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੱਡ ਕੇ, ਇਸ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿਰੁਧ ਬਿਆਣਿਆ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਂ ਵੀ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਸਲੋਕ `ਚ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ “ਕਿਆ ਖਾਧੈ ਕਿਆ ਪੈਧੈ ਹੋਇ॥ ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇਅਤੇ “ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ, ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ” ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਲੋਕ `ਚ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਗਿਣਵਾਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਭੋਜਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਣ ਸਮੇ, ਸਮੂਹ ਭੋਜਨਾਂ `ਚੋਂ “ਕਿਆ ਮਾਸੁ” ਭਾਵ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਭੋਜਨ ਵੱਜੋਂ ਹੀ ਗਿਣਵਾਇਆ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਮਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਭਾਵ ਘਿਉ, ਮੇਵਾ, ਪਹਿਰਾਵੇ, ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਇਕੋ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਉੱਤਮ ਦਾਤਾਂ ਵਾਲੀ ਲੜੀ `ਚ

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਜੇ ਸਾਡੇ ਮਾਸ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜਨਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ, ਇਥੇ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਇਹੀ ਸਿਧਾਂਤ ਘਿਉ, ਮੇਵਾ, ਪਹਿਰਾਵੇ, ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤਾਂ ਆਦਿ ਭਾਵ ਬਾਕੀ ਦਾਤਾਂ `ਤੇ ਵੀ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਥੇ ਵਿਤਕਰਾ ਕਿਉਂ? ਉਂਜ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। .

ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵੀ, ਜੇਕਰ ਇਸ ਲੜੀ `ਚ ਮਾਸ ਸਮੇਤ ਕਿਸੇ ਵਸਤ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਬਲਕਿ ਇਥੇ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣਾ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹ੍ਰਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਦਿਆਂ “ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ” ਅਤੇ “ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣ” ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਣੀ।

ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ “ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ” ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਹੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਵਾਲੇ ਮਾਰਗ `ਤੇ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਭਾਵ ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਉਦੋਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੁੰ ਵਰਤਦੇ ਸਮੇਂ, ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕਰਤਾ ਵੀ ਚਿੱਤ `ਚ ਹੋਵੇ। ਠੀਕ ਇਥੇ ਵੀ ਉਹੀ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਸੀ।

ਪਵੜੀ॥ ਜਾਤੀ ਦੈ ਕਿਆ ਹਥਿ, ਸਚੁ ਪਰਖੀਐ॥ ਮਹੁਰਾ ਹੋਵੈ ਹਥਿ, ਮਰੀਐ ਚਖੀਐ॥ ਸਚੇ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ, ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਜਾਣੀਐ॥ ਹੁਕਮੁ ਮੰਨੇ ਸਿਰਦਾਰੁ, ਦਰਿ ਦੀਬਾਣੀਐ॥ ਫੁਰਮਾਨੀ ਹੈ ਕਾਰ, ਖਸਮਿ ਪਠਾਇਆ॥ ਤਬਲਬਾਜ ਬੀਚਾਰੁ, ਸਬਦਿ ਸੁਣਾਇਆ॥ ਇਕਿ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰ, ਇਕਨਾ ਸਾਖਤੀ॥ ਇਕਨੀ ਬਧੇ ਭਾਰ, ਇਕਨਾ ਤਾਖਤੀ॥ ੧੦॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੨}

ਪਦ ਅਰਥ: ਜਾਤੀ… ਉੱਚੀ ਜਾਂ ਨੀਵੀ ਜਾਤ, ਵਰਣ ਅਥਵਾ ਕੁਲ। ਕਿਆ ਹਥਿ …. ਉਥੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਜਾਤੀ ਦੈ ਕਿਆ ਹਥਿ… ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ ਸੰਸਾਰਕ ਤਲ `ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਾਤ-ਕੁਲ ਉੱਚੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨੀਵੀਂ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਸਚੁ … ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ, ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ। ਪਰਖੀਐ- ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਰਣੀ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਨਿਆਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਰਣੀ ਹੀ ਪਰਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਹੁਰਾ…ਜ਼ਹਿਰ।

ਸਿਰਕਾਰ—ਰਾਜ, ਹਕੂਮਤ। ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ—ਹਰੇਕ ਜੁਗ `ਚ, ਸਦਾ ਤੋਂ ਹੀ। ਹੁਕਮੁ ਮੰਨੇ… ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਰਜ਼ਾ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਣਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਦਾਰੁ … ਇੱਜ਼ਤ ਮਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੀਬਾਣੀਐ—ਦੀਵਾਨ `ਚ, ਦਰਗਾਹ `ਚ, ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ। ਦਰਿ ਦੀਬਾਣੀਐ… ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਨਿਆਂ `ਤੇ ਅਥਵਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕੋ ਇੱਕ ਕਰਤੇ ਦੀ ਕਰਣੀ ਤੇ ਨਿਆਂ ਉਪਰ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਨਹੀਂ ਭਟਕਦਾ। ਫੁਰਮਾਨੀ—ਹੁਕਮ ਮੰਨਣਾ। ਖਸਮਿ—ਖਸਮ ਨੇ। ਪਠਾਇਆ—ਭੇਜਿਆ। ਤਬਲਬਾਜ—ਨਗਾਰਚੀ, ਪ੍ਰਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ‘ਗੁਰੂ’ ਜਿਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਰਤੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਖਤੀ—ਦੁਮਚੀ, ਦੁਮਚੀਆਂ ਪਹਿਣੇ ਹੋਏ, ਬਿਲਕੁਲ ਤਿਆਰ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਤਾਖਤੀ—ਦੌੜ `ਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ।

ਅਰਥ: “ਜਾਤੀ ਦੈ ਕਿਆ ਹਥਿ, ਸਚੁ ਪਰਖੀਐ” ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲਾ ਸਉਦਾ ਹੀ ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉੱਚੀ ਜਾਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ-ਕੁਲ-ਵਰਣ ਦਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਿਆਂ ਤੇ ਪਰਖ `ਚ, ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ; ਉਥੇ ਕਿਸੇ ਜਾਤ-ਵਰਣ-ਕੁਲ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

“ਮਹੁਰਾ ਹੋਵੈ ਹਥਿ, ਮਰੀਐ ਚਖੀਐ” ਜਾਤਿ, ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਮਹੁਰੇ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹਥ `ਚ ਜ਼ਹਿਰ (ਮੁਹਰਾ) ਹੋਵੇ। ਫ਼ਿਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ-ਵਰਣ-ਕੁਲ ਦਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਉਹ ਉਸ ਮੁਹਰੇ ਨੂੰ ਖਾਇ-ਚੱਖੇਗਾ ਤਾਂ ਮਰੇਗਾ ਹੀ।

“ਸਚੇ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ, ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਜਾਣੀਐ” ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪਹਿਚਾਨਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤੋਂ ਸੰਸਾਰ ਹੋਂਦ `ਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਜੁਗ `ਚ ਸਦਾ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਨਹੀਂ; ਇਕੋ ਇੱਕ ਸਦਾ ਥਿਰ ਕਰਤੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੀ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੀਵ ਪ੍ਰਤੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸੱਚਾ ਨਿਆਂ ਵੀ, ਸਦਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੁਗ `ਚ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਤ ਕੁਲ ਵਰਣ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕੇਵਲ ਕਰਣੀ ਹੀ ਵਾਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

“ਹੁਕਮੁ ਮੰਨੇ ਸਿਰਦਾਰੁ, ਦਰਿ ਦੀਬਾਣੀਐ” ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਇੱਜ਼ਤ ਮਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਮੰਣਦਾ ਹੈ।

“ਫੁਰਮਾਨੀ ਹੈ ਕਾਰ, ਖਸਮਿ ਪਠਾਇਆ” ਅਸਲ `ਚ ਖਸਮ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ-ਰੂਪ ਕਾਰ ਕਮਾੳੇੁਣ ਲਈ ਹੀ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਭੇਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਤਬਲਬਾਜ ਬੀਚਾਰੁ, ਸਬਦਿ ਸੁਣਾਇਆ” ਨਗਾਚਰੀ ਗੁਰੂ, ਜੀਵ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ, ਗੁਰੂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ `ਚ, ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਹੀ ਢੰਡੋਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਹ ਕਿ ਜੀਵ ਨੇ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਆ ਕੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਹੁਕਮ `ਚ ਹੀ ਵਿਚਰਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨਮਤੀਆ, ਹੁੜਮਤੀਆ, ਦੁਰਮਤੀਆ ਆਦਿ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰਣਾ। ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ, ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ `ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਰਤੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਅੱਗੇ ਹੀ ਸਿਰ ਨਿਵਾਉਣਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰੂਪ ਨਿਗਾਰਚੀ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖੀ ਢਿੰਡੋਰੇ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕ

“ਇਕਿ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰ” ਕਈ ਗੁਰਮੁਖ ਜਨ ਤਾਂ ਅਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ਭਾਵ, ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਣੇ ਤੇ ਦੱਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜੀਵਨ ਰਾਹ `ਤੇ ਟੁਰ ਪਏ ਹਨ;

“ਇਕਨਾ ਸਾਖਤੀ” ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਹੋਰ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੱਚ ਵਾਲੇ ਰਾਹ `ਤੇ ਚਲਣ ਤਿਆਰ ਖੜੇ ਹਨ;

“ਇਕਨੀ ਬਧੇ ਭਾਰ” ਫ਼ਿਰ ਕਈਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੱਚ ਵਾਲੇ ਮਾਰਗ `ਤੇ ਟੁਰਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਸਬਾਬ ਵੀ ਬੰਣ ਲਏ ਹਨ;

“ਇਕਨਾ ਤਾਖਤੀ” ਤੇ ਬਾਕੀ ਵੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਸ ਦੌੜ `ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ੧੦।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਨ ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਈ ਵਿਚਾਲੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿ ਗੁਰਮੱਤ ਨੇ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਨਕਾਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਸੁਰਗ, ਨਰਕ, ਬੈਕੁੰਠ ਤੇ ਉਥੇ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਰਾਜ, ਜਮ ਰਾਜ, ਚਿਤ੍ਰ ਗੁਪਤ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ। ਉਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖਤ੍ਰੀ, ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ ਆਦਿ ਚਾਰ ਵਰਣਾ ਵਾਲੀ ਵੰਡ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੰਡ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬ੍ਰਹਮ (ਪ੍ਰਭੂ) ਵੱਲੋਂ ਤੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਚਾਰ ਵਰਣਾ ਵਾਲੀ ਵੰਡ ਦਾ ਵੀ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਅੱਗੋਂ ਕਿਤਣੀਆਂ, ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ, ਕੁਲਾਂ `ਚ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ।

ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਤਯੁਗ, ਦੁਆਪਰ, ਤ੍ਰੇਤਾ, ਕਲਜੁਗ ਭਾਵ ਚਾਰ ਜੁਗਾਂ `ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਹਰ ਜੁਗ ਤੇ ਜੁਗ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਅਥਵਾ ਰੱਬ ਦਾ ਰੰਗ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੁਗਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵੀ ਅੱਡ ਅੱਡ। ਹਰੇਕ ਯੁਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ, ਰੰਗ ਤੇ ਰਹਿਣੀਆਂ, ਕਰਣੀਆਂ ਵੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਂਜ ਇਹ ਸਾਰਾ ਵੇਰਵਾ ਇਤਨਾ ਲੰਮਾਂ ਚੋੜਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਜਦਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬਧੀ ਕੇਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਾਤ੍ਰ ਹੀ ਹੈ, ਵਧ ਨਹੀਂ।

ਪਉੜੀ ਬਨਾਮ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਗਹਿਰਾਈ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਇਸ ਪਉੜੀ ਨੰ: ਦਸ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਸਾਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਹੀ ਤਾਰ ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਨੂੰ ਉਘਾੜਿਆ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੁਗ ਤੇ ਸਮਾਂ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਰਤਾ ਇਕੋ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਥਿਰ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਸੰਸਾਰਕ ਧਰਮ ਜਾਤੀ ਵਰਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਤੇ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ। ਕਰਤੇ ਦੀ ਨਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਕਰਮਕਾਂਡ ਜਾਂ ਵਰਣਵੰਡ ਆਧਾਰਤ ਕਰਮਕਾਂਡ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਿਚਕਾਰ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ `ਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵਾਪਿਸ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।

ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਰਤੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸਭ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ ਤੇ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਅੰਦਰ ਕਰਤੇ ਦਾ ਹੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਕਰਣੀ ਤੇ ਹਉਮੈ ਕਾਰਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਤੋ ਵਿਛੜਿਆ ਮਨੁੱਖ ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਦੇਰ, ਅਖੀਰ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਸਮਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਗੁਰਦੇਵ ਇਸ ਪਉੜੀ `ਚ ਇਸੇ ਰੱਬੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ “ਇਕਿ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰ, ਇਕਨਾ ਸਾਖਤੀ॥ ਇਕਨੀ ਬਧੇ ਭਾਰ, ਇਕਨਾ ਤਾਖਤੀ” ਭਾਵ ਇੱਕ ਉਹ ਗੁਰਮੁਖ ਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਸੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈ ਕੇ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਜਹੇ ਗੁਰਮੁਖ ਜੀਊੜਿਆਂ ਦੀ ਕਰਤੇ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਵਿੱਥ ਇਸੇ ਜਨਮ `ਚ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਕਾਰ, ਚਿੰਤਾ ਭਟਕਣਾ ਰਹਿਤ ਸੰਤੋਖੀ ਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਬਣਾਉਣ `ਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਰਤੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਜੀਊੜਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਇਥੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤੀ ਹੈ “ਇਕਿ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰ” ਭਾਵ ਕਈ ਗੁਰਮੁਖ ਜਨ ਤਾਂ ਅਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਣੇ ਤੇ ਦੱਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜੀਵਨ ਰਾਹ `ਤੇ ਟੁਰ ਪਏ ਹਨ।

ਜਦਕਿ ਬਾਕੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਦੇਰ ਅੰਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਕਰਣੀ ਤੇ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਸਮਾਉਣਾ ਅਸਲੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ “ਅਨੇਕ ਜੂਨੀ ਭਰਮਿ ਆਵੈ ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਮੁਕਤਿ ਨ ਪਾਏ” (ਪੰ: ੯੨੦) ਅਥਵਾ “ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਪਰਤੀਤਿ ਨ ਆਈਆ, ਸਬਦਿ ਨ ਲਾਗੋ ਭਾਉ॥ ਓਸ ਨੋ ਸੁਖੁ ਨ ਉਪਜੈ, ਭਾਵੈ ਸਉ ਗੇੜਾ ਆਵਉ ਜਾਉ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਹਜਿ ਮਿਲੈ, ਸਚੇ ਸਿਉ ਲਿਵ ਲਾਉ” (ਪੰ: ੫੯੧) ਭਾਵ ਅੰਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਅਭੇਦ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਪ੍ਰਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਪਉੜੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਂ ਵੀ ਇਸ ਗੁਰ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਨੂੰ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ `ਚ, ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰ ਫ਼ੁਰਮਾਣ `ਚ “ਅਨੇਕ ਜੂਨੀ ਭਰਮਿ ਆਵੈ ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਮੁਕਤਿ ਨ ਪਾਏ” ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਗੁਰ ਫ਼ੁਰਮਾਣ `ਚ “ਓਸ ਨੋ ਸੁਖੁ ਨ ਉਪਜੈ, ਭਾਵੈ ਸਉ ਗੇੜਾ ਆਵਉ ਜਾਉ” ਇਹ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪਹਿਚਾਨਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੇ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਲਈ ਇਕੋ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਤੇ ਜਨਮ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਬਾਕੀ ਅਰਬਾਂ ਖਰਬਾਂ ਜੂਨਾਂ `ਚੋੰ ਇੱਕ ਵੀ ਹੋਰ ਜੂਨ ਨਹੀਂ।

ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ- ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ, ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਅਤੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਲਈ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਦੇਰ, ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਅੰਤ ਹਰੇਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਅਭੇਦ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਸਦੀਵੀ ਤੇ ਇਕੋ ਇੱਕ ਹੈ। ਸੰਪੂਰਣ ਰਚਨਾਂ ਉਸੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਨਿਆਂ ਵਾਲੀ ਖੇਡ `ਚ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਸਾਰਕ ਜਾਤ ਪਾਤ, ਰੁੱਤਬਿਆਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਰਣੀ ਕੀਰਤ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਹੀ ਨਿਆਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਜਦਕਿ ਪਹਿਲਾ ਸਲੋਕ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਉਸੇ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਜਨਮ ਦੇ ਮਕਸਦ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ਕ ਮਨੁੱਖ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਨੇ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਤੇ ਅਜ਼ਾਈ ਕਰਣ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣ ਹੋਣ ਲਈ ੳੇੁਹ ‘ਨਚੈ ਨੰਗੁ’ ਭਾਵ ਅਸਲੋਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਉਪ੍ਰੰਤ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਹੀ ਦ੍ਰਿੜ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇ ਸੰਸਾਰਕ ਰਸ ਭੋਗਣੇ ਤਾਂ ਹੀ ਸਫ਼ਲ ਹਨ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗਦਿਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਦਾਤਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਵਿਸਰੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਚੋਂ ਹੀ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾਤੇ ਦੇ ਦੀਦਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣ।

ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ “ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ ਸਭੇ ਟੋਲ ਵਿਣਾਸੁ” ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੀ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਚਲਦਾ) #16 MkV.GVDs16.04.12#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Majh Ki Vaar M:1 GVD & Steek” being loaded in instalments. Otherwise All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.