ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਅਨਾਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ
ਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ
ਸਮੇਤ ਸਾਰਾ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਜੀ ਚਾਹੇ ਸਭ ਕੁੱਝ
ਸਮੇਟ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪ ਹੀ ਆਪ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ "ਤਿਸੁ ਪ੍ਰਭ ਤੇ ਸਗਲੀ ਉਤਪਤਿ॥ ਤਿਸੁ
ਭਾਵੈ ਤਾ ਕਰੇ ਬਿਸਥਾਰੁ॥ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਤਾਂ ਏਕੰਕਾਰੁ॥" (ਪੰਨਾ- 294)।
ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਜੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਜੀਵ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਥੇ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ
ਚੱਲ ਕੇ ਬੰਦਾ ਉਸੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਉਹ ਅੰਸ਼ ਹੈ ਉਸੇ
ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਆਵਾਗਉਣ ਅਰਥਾਤ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਗੇੜਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਮੁਕ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। "ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ ਫੇਰੁ ਨ ਪਵੈ ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਖ ਜਾਇ॥"
(ਪੰਨਾ- 69)। "ਜੰਮਣ ਮਰਨ ਤਿਨ੍ਹਾ ਕਾ ਚੂਕਾ ਜੋ ਹਰਿ ਲਾਗੇ
ਪਾਵੈ॥" (ਪੰਨਾ 438)।
"ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਨਮ ਸਫਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੋ ਆਪੇ ਲਏ ਮਿਲਾਇ॥"
(ਪੰਨਾ- 850)। "ਨ ਉਇ ਜਨਮਹਿ ਨ ਮਰਹਿ ਨ ਓਇ ਦੁਖੁ ਸਹੰਨਿ॥ ਗੁਰਿ ਰਾਖੇ ਸੇ
ਉਬਰੇ ਹਰਿ ਸਿਓ ਕੇਲ ਕਰੰਨਿ॥" (ਪੰਨਾ- 756)। ਗੁਰਮਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਾ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ
ਆਕੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਮਨਮੁਖਾਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾ ਕੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ
ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਅਰਥਾਤ ਆਵਾਗਉਣ ਦੇ
ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖ ਭੋਗਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਤ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੇਤ ਜੂਨੀਂ ਜਾਂ
ਪਿੱਤਰ ਲੋਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ। ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਦੀ ਸਮਝ ਸਿਰਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ
ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਇਸੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ
ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਆਪ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਜਾਂ
ਰਿਸਤਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਨਾ ਸੁਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾ
ਮੁਕਤੀ। ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਲੇ (ਬ੍ਰਹਮਣ) ਦੀ ਜਰੂਰਤ
ਨਹੀਂ। ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦੱਬੋ ਜਾਂ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸਾੜੋ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ
ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਖਾਸ ਸਥਾਨ ਤੇ
ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।
ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਜੇ ਬੰਦਾ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ
ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬ੍ਰਹਮਣ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਆਰੇ
ਨਾਲ ਚਿਰਵਾ ਦੇਵਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਸੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਨੋਟ: ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਣਾ
ਦਾ ਲਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਆਰਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜਾਂ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ)। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: ਅਰਧ ਸਰੀਰੁ ਕਟਾਈਐ ਸਿਰਿ ਕਰਵਤੁ ਧਰਾਇ॥ ਤਨੁ ਹੈਮੰਚਲਿ ਗਾਲੀਐ ਭੀ ਮਨ
ਤੇ ਰੋਗੁ ਨ ਜਾਇ॥ ਹਰਿ ਨਾਮੈ ਤੁਲਿ ਨ ਪੁਜਈ ਸਭ ਡਿਠੀ ਠੋਕਿ ਵਜਾਇ॥ (ਪੰਨਾ- 62,
ਕਰਵਤੁ = ਆਰਾ)। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਲੇ ਜਾਂ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਅਤੇ ਆਪਣੀ
ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਲੁਟਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਸਾਈ
ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਹੱਥ ਤੇ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 360
ਬੱਤੀਆਂ ਬਾਲ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਲ ਭਰ ਲਈ ਚਾਨਣ ਪੁਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਇਸ
ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: ਦੀਵਾ ਮੇਰਾ
ਏਕੁ ਨਾਮੁ ਦੁਖੁ ਵਿਚਿ ਪਾਇਆ ਤੇਲ॥ …. ਪਿੰਡੁ ਪਤਲਿ ਮੇਰੀ ਕੇਸਉ ਕਿਰਿਆ ਸਚੁ
ਨਾਮੁ ਕਰਤਾਰੁ॥ ਐਥੈ ਓਥੈ ਆਗੈ ਪਾਛੈ ਏਹੁ ਮੇਰਾ ਆਧਾਰ॥ ਗੰਗ ਬਨਾਰਸਿ ਸਿਫਤਿ
ਤੁਮਾਰੀ ਨਾਵੈ ਆਤਮ ਰਾਉ॥ ਇਕਿ ਲੋਕੀ ਹੋਰੁ ਛਮਿਛਰੀ ਬ੍ਰਹਮਣੁ ਵਟਿ ਪਿੰਡੁ ਖਾਇ॥ ਨਾਨਕ
ਪਿੰਡੁ ਬਖਸੀਸ ਕਾ ਕਬਹੂੰ ਨਿਖੁਟਸਿ ਨਾਹਿ॥ (ਪੰਨਾ- 358)। ਅਰਥਾਤ ਮੇਰੇ ਹਰ ਰਸਤੇ
ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਮੇਰਾ ਦੀਵਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹਰ
ਕਿਸਮ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗ਼ੀ ਦਾ
ਸਹਾਰਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਗੰਗਾ, ਕਾਸ਼ੀ ਆਦਿ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਣ ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਬਸਤ੍ਰ ਆਦਿ ਪੁਚਾਣ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ
ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਣ ਦੁਆਰਾ ਪਿੱਤਰ ਲੋਕ ਤੱਕ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ
(ਜੌਂ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਵੱਟਿਆ ਹੋਇਆ) ਪਿੰਨ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਦਿਨ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਜੋ ਕਿ ਅੱਗੇ
ਪਹੁੰਚਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ), ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਪਿੰਨ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਮੁੱਕਦਾ ਨਹੀਂ।
ਗੁਰਮਤ ਵਿੱਚ ਮਨਮੁੱਖ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ
ਦਾ ਗੇੜ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। "ਮਨਮੁਖ ਕਰਮ ਕਮਾਵਣੇ ਹਉਮੈ ਜਲੈ ਜਲਾਇ॥ ਜੰਮਣ ਮਰਣੁ
ਨ ਚੂਕਈ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਵੈ ਜਾਇ॥ (ਪੰਨਾ- 68)। ਇਕਨਾ ਮਨਮੁਖਿ ਸਬਦੁ ਨ
ਭਾਵੈ ਬੰਧਨਿ ਬੰਧਿ ਭਵਾਇਆ॥ ਲਖ ਚਉਰਾਸੀਹ ਫਿਰਿ ਆਵੈ ਬਿਰਥਾ ਜਨਮ ਗਵਾਇਆ॥
(ਪੰਨਾ- 69)।
"ਮਨਮੁਖਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਜਨਮ ਹੈ ਨਾਨਕ ਹਰਿ ਭਾਇ॥"
(ਪੰਨਾ 410)।
ਗੁਰਮਤ ਵਿੱਚ ਚਉਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ। ਮਾੜੇ
ਕੰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਬੰਦਾ ਅਨੇਕ ਜੂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ
ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਆਗੈ ਪੂਛਿ ਨ
ਹੋਵਈ ਜਿਸੁ ਬੇਲੀ ਗੁਰੁ ਕਰਤਾਰੁ॥ ਆਪਿ ਛਡਾਏ ਛੁਟੀਐ ਆਪੇ ਬਖਸਣਹਾਰੁ॥
(ਪੰਨਾ- 62), "ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰ ਆਪੇ ਆਪਿ ਕਿਸੇ ਨ ਪੂਛੈ ਬਖਸੇ ਆਪਿ॥" (ਪੰਨਾ-
412)। ਗੁਰਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦਾ ਜੇ ਨਿਮਾਣਾ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਦੁਖ ਕੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। "ਤਿਸੁ ਸਿਉ ਬੇਮੁਖੁ ਜਿਨਿ ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ
ਦੀਨਾ॥ ਕੋਟਿ ਜਨਮ ਭਰਮਹਿ ਬਹੁ ਜੂਨਾ॥ …. ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਤੇਰੀ
ਸਰਣਾਇ॥ ਬੰਧਨਿ ਕਾਟਿ ਤਰੇ ਹਰਿ ਨਾਇ॥
(ਪੰਨਾ- 195) "ਅਨਿਕ ਜਨਮ ਬਹੁ ਜੋਨੀ ਭ੍ਰਮਿਆ ਬਹੁਰਿ ਬਹੁਰਿ ਦੁਖੁ
ਪਾਇਆ॥ ਤੁਮਰੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹ ਪਾਈ ਦੇਹੁ ਦਰਸੁ ਹਰ ਰਾਇਆ॥ (ਪੰਨਾ-
207)। "ਕਰ ਜੋੜਿ ਨਾਨਕ ਦਾਨੁ ਮਾਗੈ ਜਨਮ ਮਰਨ ਨਿਵਾਰਿ ਲੇਹੁ॥ (ਪੰਨਾ-
457)। "ਇਕੁ ਦੁਖੁ ਰਾਮ ਰਾਇ ਕਾਟਹੁ ਮੇਰਾ ਅਗਨਿ ਦਹੈ ਅਰੁ
ਗਰਭਿ ਬਸੇਰਾ॥" (ਪੰਨਾ- 329)।
ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਉਸ ਨਮਿਤ ਬ੍ਰਹਮਣ
ਤੋਂ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰਵਾਉਣ, ਦਾਨ ਪੁੰਨ ਕਰਨ ਤਾਂ ਉਸ ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਲੇਕਿਨ ਗੁਰਮਤ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਜਾਂ ਦਾਨ ਪੁੰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ (ਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ) ਦੁੱਖ ਸੁਖ ਭੋਗਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਹਮਣ, ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਰਿਸਤੇਦਾਰ ਦਾ ਕੀਤਾ ਕੰਮ / ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ
ਜਾਂ ਦੁਖ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਪੁਚਾ ਸਕਦਾ "ਕਰਮੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਕੇ ਨੇੜੇ ਕੈ ਦੂਰਿ"॥
(ਜਪੁ)। "ਆਪਣ ਹਥੀ ਆਪਣਾ ਆਪੇ ਹੀ ਕਾਜੁ ਸਵਾਰੀਐ"॥ (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ)।
ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਚਾਹੇ ਆਪ ਕਰੋ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਓ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ,
ਬੰਦਾ ਪੜ੍ਹ ਜਾਂ ਸੁਣਕੇ, ਉਸ ਤੇ ਜੋ ਅਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ
ਢਾਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। "ਪੜਿ ਪੜਿ ਗਡੀ ਲਦੀਅਹਿ ਪੜਿ ਪੜਿ
ਭਰੀਅਹਿ ਸਾਥ॥ ……ਨਾਨਕ ਲੇਖੇ ਇੱਕ ਗਲ ਹੋਰ ਹਉਮੈ ਝਖਣਾ ਝਾਖ॥"।
"ਪੜਿਆ ਹੋਵੈ ਗੁਨਹਗਾਰ ਤਾ ਓਮੀ ਸਾਧ ਨ ਮਾਰੀਐ॥ ਜੇਹਾ ਘਾਲੇ
ਘਾਲਣਾ ਤੇਵੇਹੋ ਨਾਉ ਪਚਾਰੀਐ॥ ਐਸੀ ਕਲਾ ਨ ਖੇਡੀਐ ਜਿਤੁ ਦਰਗਹ ਗਇਆ
ਹਾਰੀਐ॥ ਪੜਿਆ ਅਤੈ ਓਮੀਆ ਵੀਚਾਰ ਅਗੈ ਵੀਚਾਰੀਐ॥ ਮੁਹਿ ਚਲੈ ਸੁ ਅਗੈ
ਮਾਰੀਐ॥ (ਪੰਨਾ- 469)। "ਕਰਮੀ ਕਰਮੀ ਹੋਇ ਵੀਚਾਰ॥ ਸਚਾ ਆਪ ਸਚਾ
ਦਰਬਾਰ॥ (ਪੰਨਾ- 7)।
ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦਾ ਕੀਤੇ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਕੰਮਾਂ ਕਰਕੇ
ਸਵਰਗਾਂ ਜਾਂ ਨਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚਉਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ
ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁੰਨ ਦਾਨ,
ਪੂਜਾ ਪਾਠ, ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਵਰਤ, ਸ਼ਰਾਧ ਆਦਿ ਦੀ ਵੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ
ਨਾਲ ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਗੁਰਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹਤੱਤਾ ਨਹੀਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: "ਮਤੁ ਕੋ ਜਾਣੇ ਜਾਇ
ਅਗੈ ਪਾਇਸੀ॥ ਜੇਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ ਤੇਹਾ ਹੋਇਸੀ॥ (ਪੰਨਾ-
729) ਅਰਥਾਤ ਕੋਈ ਇਹ ਨਾ ਸੋਚੇ ਕਿ (ਆਪਣੀ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਚੋਂ ਕੁੱਝ
ਹਿੱਸਾ) ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇਵਾਂ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ (ਕਈ ਗੁਣਾ ਹੋ ਕੇ) ਵਾਪਸ ਮਿਲ ਜਾਏ
ਗਾ। ਗੁਰਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦਾ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਤ ਵਿੱਚ ਪੁੰਨ ਦਾਨ, ਪੂਜਾ ਪਾਠ, ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਕੋਈ
ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ। ਗੁਰਮਤ ਵੀ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਤਾਂ ਹੈ। "ਜੈਸਾ ਬੀਜੈ ਸੋ ਲੁਣੈ
ਕਰਮ ਇਹੁ ਖੇਤ ਅਕਿਰਤਘਣਾ ਹਰਿ ਵਿਸਰਿਆ ਜੋਨੀ ਭਰਮੇਤੁ॥" (ਪੰਨਾ-
706)। "ਅਗੈ ਜਾਤ ਰੂਪ ਨ ਜਾਇ ਤੇਹਾ ਹੋਵੈ ਜੇਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ॥" (ਪੰਨਾ
363)। "ਜੋ ਮੈ ਕੀਆ ਸੋ ਮੈ ਪਾਇਆ ਦੋਸੁ ਨ ਦੀਜੈ ਅਵਰ ਜਨਾ॥" (ਪੰਨਾ-
433) "ਅਗੈ ਕਰਣੀ ਕੀਰਤ ਵਾਚੀਐ ਬਹਿ ਲੇਖਾ ਕਰਿ ਸਮਝਾਇਆ॥" (ਪੰਨਾ-
464)।
ਲੇਕਿਨ ਗੁਰਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। ਸੋ ਗੁਰੂ
ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਨਵੇਕਲਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਹੈ "ਕਰਮ+ ਹੁਕਮ"
ਸਿਧਾਂਤ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ
ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ, ਮਿਹਰ, ਬਖਸ਼ਿਸ਼, ਨਦਰ-ਕਰਮ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਦੁਖ ਸੁੱਖ ਤਾਂ ਭੋਗਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ
ਲੇਖ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲਿਖਕੇ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਜੀਵ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। "ਹੁਕਮ
ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ ਨਾਨਕ ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ॥"। ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੇ
ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਆਉਣ-ਜਾਣ (ਆਵਾਗਮਨ) ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। "ਕਰਿ ਕਰਿ
ਕਰਣਾ ਲਿਖਿ ਲੈ ਜਾਹੁ॥ ਆਪੇ ਬੀਜਿ ਆਪੇ ਹੀ ਖਾਹੁ॥ ਨਾਨਕ ਹੁਕਮੀ ਆਵਹੁ
ਜਾਹੁ॥"। ਬੰਦੇ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ਲੇਖ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ
ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਆਵਾਗਉਣ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। "ਜੋ ਧੁਰਿ ਲਿਖਿਆ ਲੇਖੁ ਸੇ
ਕਰਮ ਕਮਾਇਸੀ॥" (ਪੰਨਾ- 510)। ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: "ਜਿਤ ਹਮ ਲਾਏ ਤਿਤ ਹੀ
ਲਾਗੇ ਤੈਸੇ ਕਰਮ ਕਮਾਵਹਿਗੇ॥ ਹਰਿ ਜੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰੇ ਜਉ ਅਪਨੀ ਤੌ ਗੁਰ ਕੇ ਸ਼ਬਦਿ
ਸਮਾਵਹਿਗੇ॥" (ਪੰਨਾ- 1103)। "ਸਾਕਤ ਸੁਆਨੁ ਸਭੁ ਕਰੇ ਕਰਾਇਆ॥ ਜੋ ਧੁਰਿ ਲਿਖਿਆ
ਸੋ ਕਰਮ ਕਰਾਇਆ॥" (ਪੰਨਾ 481)।
ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਭ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੋ
ਰਿਹਾ ਹੈ। "ਹੁਕਮੀ ਹੋਵਨਿ ਆਕਾਰ ਹੁਕਮ ਨ ਕਹਿਆ ਜਾਈ॥ ਹੁਕਮੀ
ਹੋਵਨਿ ਜੀਅ ਹੁਕਮਿ ਮਿਲੈ ਵਡਿਆਈ ਹੁਕਮੀ ਉਤਮ ਨੀਚੁ, ਹੁਕਮਿ
ਲਿਖਿ ਦੁਖ ਸੁਖ ਪਾਈਅਹਿ॥ ਇਕਨਾ ਹੁਕਮੀ ਬਖਸੀਸ, ਇਕਿ ਹੁਕਮੀ
ਸਦਾ ਭਵਾਈਅਹਿ॥ ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ
ਹੁਕਮੈ ਜੇ ਬੁਝੈ ਤ ਹਉਮੈ ਕਹੈ ਨ ਕੋਇ॥" (ਜਪੁ)
"ਆਪੇ ਭਾਂਡੇ ਸਾਜਿਅਨੁ ਆਪੇ ਪੂਰਣੁ ਦੇਇ॥ ਇਕਨ੍ਹੀ ਦੁਧੁ
ਸਮਾਈਐ ਇਕਿ ਚੁਲ੍ਹੇ ਰਹਿਨਿ ਚੜੇ॥ ਇਕਿ ਨਿਹਾਲੀ ਪੈ ਸਵਨ੍ਹਿ ਇਕਿ ਉਪਰਿ ਰਹਿਨਿ ਖੜੇ॥
ਤਿਨ੍ਹਾ ਸਵਾਰੇ ਨਾਨਕਾ ਜਿਨ੍ਹ ਕਉ ਨਦਰਿ ਕਰੇ॥" (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ)। ਉਸ ਦੇ
ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਰੀਰ ਰੂਪੀ ਭਾਡੇ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਜੀਵ
ਸੁਖ ਅਤੇ ਕਈ ਦੁਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਸੁਖੀ ਜਿੰਦਗ਼ੀ ਬਸਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਸੇਵਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਜੂਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਜਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ
ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਹ ਸਵਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਚੋਂ ਛੁੱਟ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋ ਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ
ਹੈ। "ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ ਫੇਰ ਨ ਪਵੈ ਜਨਮ
ਮਰਨ ਦੁਖੁ ਜਾਇ॥ ਪੂਰੈ ਸਬਦਿ ਸਭ ਸੋਝੀ ਹੋਈ ਹਰਿ ਨਾਮੈ ਰਹੈ ਸਮਾਇ॥
… ਹਰਿ ਜੀਉ ਰਾਖਹੁ ਅਪੁਨੀ ਸਰਣਾਈ ਜਿਉ ਰਾਖਹਿ ਤਿਉ ਰਹਣਾ॥ ….
ਇਕਨਾ ਮਨਮੁਖਿ ਸਬਦੁ ਨ ਭਾਵੈ ਬੰਧਨਿ ਬੰਧਿ ਭਵਾਇਆ॥ ਲਖ
ਚਉਰਾਸੀਹ ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਵੈ ਬਿਰਥਾ ਜਨਮ ਗਵਾਇਆ॥ … ਆਪੇ
ਕਰੇ ਕਰਾਏ ਆਪੇ ਇਕਨਾ ਸੁਤਿਆ ਦੇਇ ਜਗਾਇ॥ ਆਪੇ ਮੇਲਿ
ਮਿਲਾਇਦਾ ਨਾਨਕ ਸਬਦਿ ਸਮਾਇ॥" (ਪੰਨਾ- 69)। "ਅਗੈ ਪੂਛ ਨ ਹੋਵਈ ਜਿਸੁ ਬੇਲੀ
ਗੁਰੁ ਕਰਤਾਰ॥ ਆਪਿ ਛਡਾਏ ਛੁਟੀਐ ਆਪੇ ਬਖਸਣਹਾਰ॥ (ਪੰਨਾ-
62)। ਗੁਰਮਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ‘ਅਰਦਾਸ’। ਬੰਦਾ ਜੇ ਨਿਮਾਣਾ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਅੱਗੇ
ਅਰਦਾਸ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਵਾਗਉਣ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖ ਬੰਦਾ ਹਰ ਵੇਲੇ
ਪ੍ਰਭੂ ਅਗੇ ਇਹੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ "ਕਰ ਜੋੜਿ ਨਾਨਕ ਦਾਨੁ ਮਾਗੈ ਜਨਮ ਮਰਨ
ਨਿਵਾਰਿ ਲੇਹੁ॥" (ਪੰਨਾ-457)। "ਇਕੁ ਦੁਖ ਰਾਮ ਰਾਇ ਕਾਟੋ ਮੇਰਾ॥ ਅਗਨਿ ਦਹੈ
ਅਰੁ ਗਰਭਿ ਬਸੇਰਾ॥" (ਪੰਨਾ- 329)। "ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਤੇਰੀ ਸਰਣਾਇ॥ ਬੰਧਨ
ਕਾਟਿ ਤਰੇ ਹਰਿ ਨਾਇ॥" (ਪੰਨਾ- 195)।
ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਮਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਬਖਸ਼ਿਸ਼, ਰਹਿਮਤ, ਉਸ ਅੱਗੇ
ਅਰਦਾਸ ਲਈ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ।
ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਦੇ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ
ਕਿ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਾਜੀ ਗਈ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਨਾ ਕੰਮ ਸੀ ਨਾ
ਕੋਈ ਜੀਵ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹੜੇ ਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਜੀਵ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਆਇਆ? ਪਰ ਗੁਰਮਤ
ਅਨੁਸਾਰ "ਜਬ ਕਛੁ ਨ ਸੀਓ ਤਬ ਕਿਆ ਕਰਤਾ ਕਵਨ ਕਰਮ ਕਰਿ ਆਇਆ॥ ਅਪਨਾ ਖੇਲੁ ਆਪਿ
ਕਰਿ ਦੇਖੈ ਠਾਕੁਰਿ ਰਚਨ ਰਚਾਇਆ॥ (ਪੰਨਾ- 748)"। ਇੱਥੇ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ
ਵਿੱਚ ਸਵਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਹੈ। (ਸਵਾਲ) ਜਦੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਾ
ਕੋਈ ਕਰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਸ ਵਕਤ ਜੀਵ ਕਿਹੜੇ ਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਦੁਨੀਆਂ
ਤੇ ਆਇਆ? (ਜਵਾਬ) ਇਹ ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਉਸ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਸਾਰ
ਰਚਨਾ ਹੋਈ। ਅਰਥਾਤ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜੀਵ ਜਗਤ ਤੇ ਆਇਆ ਕਿਸੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ।
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: "ਪੰਚ ਤਤੁ ਮਿਲਿ ਕਾਇਆ ਕੀਨੀ ਤਤੁ ਕਹਾ ਤੇ ਕੀਨੁ ਰੇ॥
ਕਰਮ ਬਧ ਤੁਮ ਜੀਉ ਕਹਿਤ ਹੌ ਕਰਮਹਿ ਕਿਨਿ ਜੀਉ ਦੀਨੁ ਰੇ॥ ਹਰਿ ਮਹਿ
ਤਨੁ ਹੈ ਤਨੁ ਮਹਿ ਹਰਿ ਹੈ ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰਿ ਸੋਇ ਰੇ॥ ਕਹਿ ਕਬੀਰ ਰਾਮ ਨਾਮ ਨ ਛੋਡਉ
ਸਹਜੇ ਹੋਇ ਸੁ ਹੋਇ ਰੇ॥ (ਪੰਨਾ- 870) ਅਰਥ: ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ
ਸਰੀਰ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਤੱਤ ਵੀ ਕਿੱਥੋਂ ਬਣਨੇ ਸੀ? ਇਹ ਵੀ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਕੋਈ
ਵੀ ਸਰੀਰ ਚੇਤਨ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ, ਅਰਥਾਤ ਜੀਵ ਦਾ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸੱਤਾ ਇੱਕਠੇ
ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੀਵਾਤਮਾ ਕੀਤੇ
ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਕਰਮ ਵੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਣੇ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ
ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਹੀ ਵਜੂਦ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ। …… ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਸਹਜੇ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਭਾਇਆ ਸੰਸਾਰ ਰਚਨਾ ਕਰ
ਦਿੱਤੀ, ਪੰਜ ਭੂਤਕ ਸਰੀਰ, ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਤਮਾ/ ਚੇਤਨ ਸੱਤਾ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ/
ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਦਾ ਪੰਜ ਭੂਤਕ ਸਰੀਰ,
ਜੀਵਾਤਮਾ ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਛੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਰਚਨਾ
ਕੀਤੀ।
