.

srUUp vloN iZWl ‘isWKI mn dI’?

ipRMsIpl ig: surjIq isMG, isK imsLnrI, idWlI

isWKI mn dI- ‘mn dI isWKI’ qoN Bfv hY ijs mnuWK ny apxf mn gurU nUM dy idWqf hY aqy gurbfxI afigaf ‘c jIvn bqIq krdf hY. afiKr iehI qF hY isWKI jIvn. bfxI df PLYslf hY "mnu bycY siqgur kY pfis ] iqsu syvk ky kfrj rfis" (pM:286). ‘isWKI qF mn dI hoxI cfhIdI hY’ sWcmuc ieh bhuq ipafrf, vjLndfr ‘qy vWDIaf sLbd hY. asl ‘c ies sLbd df hor koeI qoV hY vI nhIN. duKFq ieh hY ik aj ieh sLbd AuhnF lokF vloN af irhf hY ijnHF nUM ieh pqf hI nhIN ik isWKI hY kI aqy ijhVy lok aj isWKI srUp nMU vI iqafg rhy hn. sBqoN pihlF ieh sLbd isWKF dI jnmBUmI pMjfb ivcoN hI AuiTaf aqy huMdf huMdf ivdysLf ‘c apxy isLKrF qy jf puWjf hY. hYrfnI ieh, ik ieh lPLjL AuiTaf AunHF vlo ijhVy ies AuqWm lPLjL nUM kyvl piqWqpuxy leI iek bhfny dy qOr qy vrq rhy sn. iehI kfrx hY ik sfnUM Aucycy qOr qy ies bfry gl krn dI loV pY geI.

ivdysLF ‘c qF ieh lPLjL Kulm-KulWf vriqaf jf irhf hY, pr kyvl AuhnF lokF rfhIN ijnHF aMdr isWKI vfsqy sLrDf vI byaMMq hY. jo afAuNdy hI gurduafry hn ‘qy ikwDry hor jFdy hI nhIN. Auh qF gurduafry aqy gurUdr leI afpxI jfn vI vfrn nMU iqafr rihMdy hn. vWzy vWzy krjLy cukwky, agy hoky gurduafiraF dIaF iblizMgF bxvfAuNdy hn. AuhnF df jMmxf-mrnf, KusLI gmI sB gurduafry nfl hI juVI hoeI hY. lMgrF aqy hor hr pRkfr dI syvf agy vWD ky krdy hn pr apxf srUp iqafg cuWky hn. AuhnF ivcoN bhuqy Auh vI hn, ijnHHF ny kyvl afpxf hI isKI srUp nhIN iqafigaf blik apxI godI dy bicaF qIk dy isr munvfeI bYYTy hn. iesdy Ault Auh lok vI hn ijnHF ny kyvl ivWBcfr ivc zubwx vfsqy ies lPjL dI tyk leI ‘isWKI mn dI hoxI cfhIdI hYYY’ aqy piqWq ho gey, AuMJ ajyhy lokF dI igxqI bhuq GWt hY. bhuqy Auh hn ijhVy jIvn dy qF sfPL hn iPLr vI ies kmjLorI df isLkfr huMdy jf rhy hn.

‘mn dI isWKI’aqy sfzf jIvn- aj sLfied sfzy kol ‘mn dI isWKI’ hY hI nhIN aqy nf hI sfnMU AusdI pihcfx hI af rhI hY. aj ‘mn dI isWKI’ qF sLfied AuhnF ivcoN vI ZUMzxI pY rhI hY ijhVy pUrn srUp c hn blik pfhulDfrI (aimRqDfrI) vI hn. ivrly suBfgy hn, sWcmuWc ijnHF kol mn dI isWKI vI hY aqy srUp vI. sWc puCo qF ajyhy Aucy jIvc vfly jIviVaF dI jIvn-rihxI dy nyVy afieaF hI smJ af skdI hY ik ‘mn dI isWKI’ df rMg ikhVf hY? nhIN qF aj sfzI isWKI kyvl do puVF qy hI KVI hY-jjLbfqI isWKI aqy srUp dI isWKI. bhuqf krky ‘mn dI isWKI’ vflI gl qF ienHF donF qo dUr hoeI peI hY. ies leI ies ivsLy nUM smJx leI pihlF asIN ieiqhfs dy pMinaf ivcoN ‘mn dI isWKI’ dy kuJ drsLn krn df jWqn krFgy. ies bfry kuJ ieihfsk JfkIaF:

(A) bfbf bMdf isMG jI bhfdur dI sLhfdq AupRMq isWKF nMU do GlUGfiraF ivcoN inklnf ipaf pihlf-Cotf GlUGfrf sMn 1746, jUn mhIny ‘c kfnMU vfl dy nyVy hoieaf. ies GlUGfry ‘c isWKF dIaF lgBg 7-8 hjLfr sLhIdIaF ieko hI idn ‘c ho geIaF. dUjf GlUGfrf 5 PrvrI sMn 1762, aihmd sLfh durfnI smyN kupVhyVy (rfeyypur guujrvfl) dy sQfn qy hoieaf. ies GlUGfry smyN ieko hI idn ‘c 18-19 hjLfr isMGF nUM apxIaF sLhIdIaF dyxIaF peIaF. hflFik mukfblf ieMnf sKq sI ik ieMnI hI igxqI ‘c vYrI dl vI mfiraf igaf.

dyKx dI gl qF ieh hY, ieiqhfs nMU jy kr ghu nfl ivcfiraf jfvy qF Aus smyN mWslf kyvl srUp df hI sI. Aus smyN jykr isWK, isWKI srUp dy mhWqv nMU nf smJdy huMdy jF aWj vFÕ srUp nMU hI ‘mn dI isWKI’ df nfm dy ky iqafg dyNdy qF ieh sfrIaF sLhIdIaF bWc skdIaF sn. AunHF ny sLhIdIaF dy idWqIaF pr srUp nhIN iqafigaf. BuWKy iqhfey, mMdy hfl, GoiVaF dIaF kfTIaF qy hI smF bqIq krnf ipaf, Auh qF sB sihn kr ilaf pr srUp Aupr aFc nhIN afAux idWqI ikAuN? ikAuNik asl ‘c AuhnF kol mn dI isKI hY sI. AuhnF ny sLhIdIaF qF dy idWqIaF pr srUp nhIN iqafigaf. iehI sI asl ‘c ‘mn dI isWKI’ ijs kfrx AunHF nMU apxy sohxy sfbq sUrq kysF vfly srUp ivWcoN, siqgurF dy drsLn huMdy sn.

(a) sMMn 1715 ivc gurdfs nMgl dI gVHHI ivcoN bfbf bMdf isMG bhfdur nUM igRPqfr kIqf igaf. Aus smyN gVHI ‘c kyvl igxqI dy isMG bfkI sn. PruKsIar dIaF njLrF ‘c apxI BWl bnfAux leI, Aus nUM dwsx leI ik asF BfrI igxqI ‘c isWKF nMU sLhId kIqf hY aqy vWzI igxqI ‘c AunHF nMU igRPqfr vI kIqf hY-ijQo ikQoN koeI Gr bfhr vflf gurisK hwQ afieaf, AusnUM vI igRPqfr kr ilaf. ies qrHF vYrIaf ny, isWKF dy kty hoey isrF nfl gizaF qo ielfvf, ieh igxqI 760 qIk pucf idWqI geI. hflFik ienHF ‘c juWD KyqR coN PLVy, PojI isWKF dI igxqI bhuq GWt sI.

hor vI hYrfn krn vflI gl qF ieh hY ik jdoN idWlI ‘c ienHF nMU sLhId krn df hukm kIqf qF kul 760 ivcoN iksy iek ny vI isWKI nUM nhIN iqafigaf. idWlI ilafky ieWk ieWk idn ‘c sO-sO isWKF nMU BrI pbilk dI hfjLrI ‘c, lfeIn ‘c KVf krky bVI byrihmI nfl sLhId kIqf igaf. sfhmxy rKI hoeI gylI qy, kWqfr ivcoN ieWk ieWk krky isWK, apxf isr Aus gylI Aupr rKdy aqy qlvfr dy vfr nfl AunHF df isr klm kr idWqf jFdf. jLflm hkUmq dI dOV qF kyvl ieQoN qIk hI sI, jy koeI iek vI isWK, srUp iqafgx nMU iqafr ho jfvy, qF AusnUM Cizaf jf skdf sI. ieMnf BfrI dihsLq vflf vfqfvrx, iPLr vI, iek vI mfeI df lfl ajyhf nhIN inkilaf ijMny srUp qy aFc afAux idWqI hovy. ikAuNik AuhnF pfs qF sWcmuWc ‘mn dI isWKI’ hI sI aqy iesdy srUp ivcoN AuhnF nMU siqgurF df ipafr aqy bKisLsL dovyN, pRfpq ho rhy sn. drasl iesy df nfm sI ‘mn dI isWKI’.

Aus smyN, muslmfn ilKfrI muhsnPfnI krqf ‘dWibsqfn mujLfihb’ anusfr iek muWs Puty nojUafn dI buwZI mF lfhoor qoN PLruKsIar pfsoN pRvfnf ilKvf ilafeI ‘myrf bWcf isWK nhIN-iesnMU Cwz idWqf jfvy’. hkUmq vI qF iehI ZUUUMz rhI sI Ausny sLukr kIqf ’sMsfr sfhmxy koeI imsfl qF bxI, ik isWK muafPI mMg rhy hn’. jdooN ieh afrzr Aus bwcy qIk puWjf ik Aus nMU irhf kIqf jf irhf hY ikAuNik Auh isWK nhIN. bwcy df Auqr sI ‘myyrI mF JUUUT boldI hY, ieh myrI mF hI nhIN’. bWcf sLhIdI nMU qF pRfpq ho igaf pr srUp qy afNc nhIN afAux idWqI, ikAuNik Aus kol ‘mn dI isWKI’ sI.

(e) BfeI mqI dfs, BfeI dieaflf jI, BfeI sqI dfs, BfeI mnI isMG, BfeI qfrU isMG, sLfhbfjL isMG, suByg isMG, grjf isMG, BfeI boqf isMG, ilst qF bhuq lMmI hY jo muWkdI nhIN. ijnHF ny KoprIaF Auqrvf leIaF, afry nfl do PfV ho gey, bMd bMd kWtvf ley, crKVIaF qy cVH gey, anykF qsIhy- pr srUp nhIN iqafigaf ikAuNik AunHF kol ‘mn dI isWKI sI’ aqy Auh ies srUp dI kImq nMU smJdy sn. aj qk dy ieiqhfs ivwcoN vI ieho jhIaF hor byaMq imsflF iml skdIaF hn.

(s) QoVf ipCy muVIey qF drsLn krIey AunHF mfeIaF bIbIaF dy, mIr mnMU dI jyl ‘c ikhVf qsIhf hYY jo AuhnF nMU nhIN idWqf igaf. covI GMitaF dy lMMmy smyN ivc cWpf cWpf rotI Kfx nMU aqy iek iek ktorf pfxI df. jo kuJ vI krnf iesy nfl hI sfrnf hY. AunHF nUM ies qrHF BuWKy-ipafsy rKky nfl svf-svf mx pIsn nMU anfj. jdoN iPLr vI vYrIaF df vWs nhIN cilaf qF jLflmF ny AunHF dIaF godIaF ivcoN duWD cuMGdy bWcy Koh ley qy bWicaF dy tuWkVy tuWkVy krky AunHF dy hfr mfqfvF dy glF ‘c pfey gey. bfkIaF nUM AunHF dIaF mfqfvF sfhmxy nyijLaF qy lWtkf idWqf igaf. sWcmuWc DMn sn Auh mfqfvF, AunHF ny iPLr vI isWKI nhIN iqafgI. sLfmF nMU sodru AupRMq ardfsf krdIaF hn ‘sWcy pfqsLfh! cfr pihr idn qyry Bfxy aMdr suWK df bqIq hoieaf hY, rfq afeI hY apxy Bfxy aMdr suWK dI bqIq krIN. ieh sB ikAuN? ikAuNik AuhnF kol ‘mn dI isWKI’ sI. aj sfzIaF Auh ikMnIaF mfqfvF-BYxF hn ijhVIaF ieh kihky apxy mfsUm bicaF nMU afp nfeIaF dIaF dukfnF qy Byj rhIaF hn "sfzy kolo ienHF dIaF kMGIaF nhIN kIqIaF jFdIaF, afpy vzy hoxgy qF kys rK lYxgy" afid. ienHF dI sLbdfvlI qF ieMnI igr cuWkI hY ik ‘isWKI qf mn dI huMdI hY, sLkl ‘c kIh ipaf ey’. ikAuNik isWKI qF AunHF koloN pihlF hI muWkI peI hY.

sfzI isWKI df jLfmn hY sfzf srUp-ieh kyvl kuJ imsflF hn, jdoN qoN isWK ieiqhfs ny sLhIdIaF vflf rfh pkiVaf hY, jykr isWKF aMdroN mn dI isWKI dy drsLn krny hox qF ieh ilst aj qIk cldI hI af rhI hY. ajyhIaF iBafnk AuWkVF sfhmxy jykr sWcmuc hI AudoN asIN apxf srUp iqafg cuky huMdy qF 1984 vflf isWKF df kqlyafm hoxf hI nhIN sI. vYrI nMU qF kyvl sfzf srUp hI Bfrf sI, bfxI df pfT krn jF gurduafry jfx qoN qF iksy ny nhIN sI roikaf. 1984 vflI ies aWg ivWcoN vI ies amuly srUp ny hI sMsfr ‘c sfzI hoNd nMU bcfieaf. ‘mn dI isWKI" qF asIN bhuq pihlF qoN mukfeI bYTy sF iPLr vI bWc gey qF iesy srUp kfrn.

"amfnq ‘c iKafnq"- asF apxy ieiqhfs dy pMinaF ivcoN ieQy ‘mn dI isWKI’ dI kyvl JlkI mfqr hI drsLn kIqy hn. asl ‘c ‘mn dI isWKI’ kI hY iesdI QoVI ijnHI pihcfx asIN hor pwK qoN vI hwQly pfT rfhIN krFgy. ijs isWKI srUp qoN aj asIN iZwl krky, nfeIaF dy cwkr kwt rhy hF jF kuJ iswK GrfixaF ‘c hI iswK ivroDI sLyv (hjfmq) dy smfn puWj cuWky hn, afE! QoVI ijnHI Jfq asIN mnWuK dy Aus rwbI srUp vl vI mfrx df jWqn kr leIey. gurU ipafirE! ieh srUp sfzf hY hI nhIN, ieh qF sfzy bjLurgF dI sfzy kol amfnq hY qF iPLr "amfnq ‘c iKafxq" df hwk sfnMU ikvyN pRfpq ho igaf? asIN ies suMdr srUp nMU nfeIaF dy gMdy AuWsqiraF-kYcIaF vfly hWQ lgvfAux dy hwkdfr ikvyN bx gey? asl ‘c aWj sfzy aMdr ‘isWKI jIvn’ dI hI Gft hY, ikAuNik ieh isWKI jIvn qF imlnf hI gurbfxI ivcfr qoN hY, AuMJ nhIN. gurmq pfT nM: 77 "gurbfxI qoN PfslF ikvyN bixaf?" ivc asF ies ivsLy nMU smJx df jwqn kIqf hY. aj sfzy jIvn aMdr isWKI dIaF kwdrF kImqF nhIN aqy nf hI ies bfry sfnMU bhuqI soJI hI hY. iesy krky asIN bfhroN qF isWK Drm ‘c iksy nMU pRvysL krvfAux qoN asmRQ sfbq ho rhy hF, nfl nfl ijhVf isWKI srUp aj sfzy kol hY, Auh sfzy AuhnF bjLurgF dI hI dyx hY ijnHF kol gurbfxI jIvn dI KusLbU puWjI aqy Auh lok ies isWKI jIvn nMU pRfpq hoey.

iehI kfrx sI ik vWzy vWzy qsIhy, GlUGfry, srhMd dIaF dIvfrF vI sfzy koloN ieh sohxf srUp nf Koh skIaF. Auh srUp, ijs nMU aj asIN bVI bydrdI nfl afp nfeIaF dIaF dukfnF qy lutfAux vfsqy lfeInF ‘c KVy hF. drasl ieh suMdr ielfhI srUp sfzy kol, pusLq-dr-pusLq, sfzy AunHF mrjIvVy bjLurgF koloN puWjf hY ijnHF kol sWcmuc ‘mn dI isWKI’sI aqy AunHF ny quPLfnF ivcoN bcfky sfnMU sfzf ieh sohxf srUp bcfky sfzy qIk phuMcfieaf. kI asIN ieMny hI inkMmy, aihsfn PrfmosL hF ik aj sfnUM sfzf ieh amuWlf srUp vI Bfrf lg irhf hY?

srRUp igaf qF isWKI vI geI- jLrf njLr mfro apxy AuhnF lokF vl ijnHF ny aj qoN kyvl iqMn-cfr pusLqF pihlF soicaf"mn dI isWKI hoxI cfhIdI hY, srUp ‘c kI ipaf hY" aj Auh lok dunIaF dI BIV ‘c iesqrFH gum ho cuWky hn ijs qrHF smuMdr ‘c izWgI vsq muV vfips nhIN imldI. sWcmuWc AuhnF lokF dy jIvn Ausy bRfhmxI krmkFzI smuMdr ‘c grk ho cuWky hn ijQoN Auh kdy apxI pihcfx vI nhIN kr skxgy. sWcfeI smJx leI sfnUM ajyhy pRvfr sihjy hI iml skdy hn ijnHF kyvl iqMn-cfr puWsLqF pihlF iehI kuJ kIqf jo ky asIN awj kr rhy hF. aj AuhnF dy GrF ‘c jgq-jUT isgrtF, sLrfbF, klWbF dy ajyhy rMg bWJ cuWky hn ik pRvfr df hriek mYNbr iek dUjy dI sFJ hI BulfeI bYTf hY jF iPr jurm BrBUr (Criminal) ijLMdgI df isLkfr ho cuWky hn ik jylF dIaF kfl koTVIaF ‘c hI idn pUry kr rhy hn.

iehI hY kWqlgfh- aj bhuiqaF kol qF isWKI ikrdfr hY hI nhIN. jdoN sfzy kol bfxI dI soJI hI nhIN qF isWKI ikrdfr afvygf iks rsqy. bfxI soJI dI gYrhfjrI ‘c mnmWq-hUVmwq, durmWq, anmWq qy bRfhmxI krmkFzI mWq ny sfzy sfry jIvn ‘c zyry lfey hoey hn. iesy df nqIjf hY, sfzy koloN qF sfzy bwwwicaF nUM isWKI AuWkf hI nhIN iml rhI. qFqy jdoN sfzy Auh bWcy, apny afs pfs dUjy lokF nMU dyKdy hn qF suafl krdy hn "zYzI! dUjy lok vfl nhIN rKdy, asF ikAuN rKy hn" vgYrf vgYrf. anykF vfrI ajyhf dyKx nMU vI imilaf hY jdooN AuhnF bWicaF nMU afpxy mfqf-ipqf jF vfqfvrx qoN qswlI bKsL AuWqr nhIN imldf qF GoKI mn ies sWcfeI nMU jfnx df koeI dUjf rsqf ZUMzdf hY. iesqrHF aWj sfzy ivWcoN ikMny Auh vI hn ijnHF dy jIvn dI sMBfl df kfrx AunHF df kyvl iehI suafl hI bixaf.

dUjy pfsy-ies nfsmJI df isLkfr Auh mfpy ijhVy ies krky srUp vloN iZWly ho gey aqy ZuWcr vI GV leI ‘isWKI qF mn dI hoxI cfhIdI hY-srUp ‘c kI ipaf hY’ hflFik isWKI bfry qF AunHF nUM kuJ pqf hI nhIN sI. Auh lok nvIaF inkldIaF isWKI dIaF krUmlF Bfv Auh mfsUm bWcy ijnHF nMU isWKI df ajy A, a vI nhIN pqf huMdf, afrMB qoN hI AunHF dy isr muWnvf dyNdy hn. jykr Auh afp nhIN qF sfzIaF Auh BYxF-bIbIaF ijnHF leI AuhnF nUM kMGI-jUVf krnf vI Bfrf hoieaf huMdf hY-ajyhy bicaF dy aMdroN ieh muWZlf suafl vI Kqm krn df kfrn bx jFdy hn. iesqrHF AunHF jMmdy bicaF nUM bRfhmxI, mnmqI aqy anmWqI smuMdr ivc gLrk krn dy ijLmyvfr, ajyhy mfpy hI huMdy hn. pMjfbI aKfx vFÕ ‘afp qF gilAuN bfhmxf, jWjmfn vI gfly’ anusfr jLrf soco! qusF apxf qF isr mUMh muMzvfieaf hI sI, pr kl dy jnmy AunHF bWicaF nUM vI Ausy gihrI KWz ‘c DWk idWqf, ijs coN inklx df qF AunHF leI iPLr suafl hI pYdf nhIN hoxf. afiKr ikhVIaF aqy ikho ijhIaF jUnF Bog-Bog ky asIN pfqsLfh dy ies krjL nUM Auqfr skFgy? Aus krqy qoN BX KfvIey ijsny sfnMU ieh sohxf mnuWKI srUp aqy sfPL-suQWrf isWKI jIvn bKisLaf sI. afiKr kI hwk hY sfzy kol iesdI kwt vwZ df.

"vymuK hoey rfm qy[[["- jUnF qF ijhVIaF BugqFgy Auh qF bfd ivc, pihlF apxy ajoky pRvfrk jIvn ‘c hI JfqI mfr ky dyKIey ikMnI asLFqI, srIrk ‘qy mfnsk rog, ivkfr, ivWBcfr, iKcDUh isgrtF smYkF aqy hor iBaMkr smfijk ivgfV, aj sfzy pRvfrF ‘c acxcyq sLfml nhIN huMdy jf rhy. ies df muWK kfrn hY asIN akflpurKu dI Aus gLYbI aqy axizWTI amuWlI bKisLsL qoN hI swKxy huMdy jf rhy hF. sfzf jIvn Ausy iqRsLnF-Bwtkxf dI dWldl ivc Psdf jf irhf hY ijhVf hfl aj bfkI sMsfr df hY. iemfndfrI nfl GoKx df jwqn qF krIey iesdf asl kfrn ieko hI aqy Auh hY "vymuK hoey rfm qy lgin jnm ivjog ] iKn mih kAuVy hoie gey ijqVy mfieaf Bog ] ivc n koeI kir skY iks QY rovih roj…" (pM:135) aqy "kbIr mnu jfnY sB bfq jfnq hI aAugnu krY ]kfhy kI kuslfq hfiQ dIpu kUey prY]" (pM:1376) isWK leI qF cyqfvnI hY ik "iqafgyØ mn kI mqVI ivsfry dUjf BfAu jIA" (pM:736)

ajokI jjLbfqI isWKI aqy srUp- gurU ipafirE! sWcfeI iehI hY ik ivrilaF nUM CWzky ‘ikrdfr dI’ jF ‘mn dI isWKI’ qF aj sfzy kol hY hI nhIN. aj sfzy kol jo isWKI hY Auh kyvl aqy kyvl jjLbfqI isWKI hI hY jF iPr vWD qoN vWD "srUp dI isWKI". ies sWcfeI nMU aj vI sfrf sMsfr mMndf hY ik ijMnI sLrDf, ipafr aqy gurU dy nF qoN afpf kurbfx krn dI Bfvnf, isWK kol hY, sMsfr Br ‘c iksy kol nhIN. akflpurKu vloN isWK nMU bKisLaf iehI jjLbf josL ‘qy sLrDf hY, ijsny sfnMU sMsfr dy hriek dysL dI muhrlI kwqfr ‘c ilaf KVf kIqf hY. ieQy hI bWs nhIN jykr aj sfzf bwcf jF bwcI dunIaF dy iksy Kyqr ‘c vI Aupr afAuNdf hY qF Ausdf ijLkr vI sfry sMsfr ‘c huMdf hY. AusdI pihcfx sfry mnuWK mfqr ivc huMdI hY-ikAuNik Auh isWK hY.

sWc jfno, iesdy nfl jykr sfzy aMdr gurbfxI jIvn hovy qF sMsfr isWK dI aj vI pUjf krdf hY. ieqnIaF ZihdIaF klf ‘c pujky vI aj jykr sfzf bcfa hY qF kyvl iesy srUp krky. jdoN srUp qoN vI asIN iZWl kr dyNdy hF, qF sVk qy jFdy isWK nMU vI koeI ‘srdfr jI’ kihky nhIN bulfAuNdf ikAuNik Aus vWkq asIN apxI srUp vflI asl pihcfx hI guaf cuWky huMdy hF. ijhVf sWjx kl qIk srUp ivc sI, jykr aj srUp iqafg cuWkf hY, qf iemfndfrI nfl afpxf injI qjurbf hI dyK lvy "jy kr kl AusnMU koeI ajnbI vI "srdfr jI" krky bulf irhf sI qF aWj AusnMU iks avfj nfl bulfieaf jf irhf hY?

aMdfjf lgfAuNdy dyr nhIN lgdI. ieh TIk hY ik kuJ smyN vfsqy apxI jF apxI aglI pIVHI qIk, gurduafrf sfihb dy aMdr jF pRvfrk vfqfvrx ‘c asIN apxy afp nMU isWK mMndy ‘qy smJdy hF. vWD nhIN pr iek-aWDI puWsLq qIk asIN gurUdr vflI bolI hI bol rhy huMdy hF ikAuNik sfzf ipCokV isWKI df sI. jykr aglI nhIN qF AusqoN aglI pIVHI qIk sfzy isWK aKvfAux vflI gl df pUrf Bog hI pY jFdf hY. afE! isWdk idlI nfl, ieQoN kuJ aMdfjLf lfAux df jWqn krIey-srUp qoN iZWl krky, asIN ikMnf vWzf gunfh kr rhy hF. Xfd rKo! ijs nMU aj qusIN mn dI isWKI kihNdy ho, ieh mn dI isWKI nhIN, kyvl jjLbfqI isWKI hY ijhVI ik quhfzy kol bcI hoeI hY kyvl quhfzy ipCly jIvn kfrx. jdoN iksy durmWq jF hUVmq kfrx ieh srUp vI quhfzy koloN clf igaf qF ieh quhfzI ‘mn dI isKI’ vI quhfzy kol bhuqy idn sMBflI nhIN rih skdI. iesy df nqIjf jy kl isgrtF-sLrfbF-ivWBcfr ny quhfzy pRvfr ‘c af zyrHy lfey qF iesdy ijMmyvfr quusIN afp hovygy[ kyvl aqy kyvl qusIN afp.

"huix suxIaY ikaf rUafieaf"-(pM: 463) Aus smyN isvfie pCqfAux ‘qy hWQ mln dy quhfnUM kuJ nhIN imlygf. aWj sLfied quhfzy mfqf-ipqf quhfzIaF iehnF hUVmWq BrIaF hrkqF nMU dyK-dyK ky KUn dy aWQrU kyr rhy hox, ijsdI ik quhfnMU pRvfh nhIN. kl jdoN quhfzI Aulfd quhfzIaF aWKF sfhmxy quhfzy qoN vI cfr kWdm hor agy tuWr peI hovygI qF Aus afAux vfly iBafnk smyN df aWj hI aMdfjLf lf ky dyK lvo qF cMgf hY. sLfied akflpurKu quhfnUM sumWq dy dyvy aqy ies gMdgI qoN bc jfvo. qF qy izWg pvo, Aus krqy dy crxF ‘c ajy qF quhfzy kol smF hY bKsLvfAux leI.

gurU ipafirE! jykr quhfzy kol rihx nUM mkfn hY qF pRvfr ‘c afieaf AuKfV vI sMBilaf jf skdf hY. jykr Aukf hI qusIN sVk qy af puWjy qF kI krogy? vfV lgI hY qF Kyq dy mfilk ajy vI qusIN hI ho. jy vfV hI KWqm kr idWqI qF ies Kyq dy anykF mfilk bx jfxgy, Aus vWkq qusIN kyvl qlIaF hI mWsldy rih jfvogy. jy aj quhfzy jIvn jF soJI ‘c isWKI qF hY nhI pr srUp bicaf hY- qF isWKI iksy vI smyN jF iksy vI pIVHI ‘c pWxp skdI hY. jy srUp hI nf irhf qF dunIaF dI BIV ‘c hI gum ho ky rih jfvogy. do pusLqF bfd qF quhfnUM koeI pihcfx vI nhIN skygf ik qusIN kdy isWK sI. Xfd rKo! gMdgI ‘qy bdbU ‘c PWs cuWky aqy Ausdy afdI ho cuWky kIVy nMU vfips KuWlI hvf ic ilafAuxf soKI gl nhIN huMdI, pr AuusdI bWdhflI df aMdfjLf kyvl AuhI lgf skdf hY jo afp KuWlI hvf df afnMd mfx irhf hY.

mn dI isWKI kI hY?- afE! iek vfrI iPLr QoVf ieh aMdfjLf vI lgf lvIey. mn dI isWKI hY kI aqy sLurU ikQoN huMdI hY? jdoN qIk mnuWK apxI mWq nMU hI pWTy pf irhf huMdf hY jF apxI mWq nMU hI vWzI smJ irhf hY, AuWqnI dyr AusnMU mn dI isWKI df anuBv vI nhIN ho skdf. gurU dI mWq qoN dUr anykF mWqF, ijvyN anmWq, mnmWq, hUVmWq, krmkFz-aMD ivsLvfs jF ivprn dIaF rIqF, durmWqF afid mnuWK nMU GyrI rKdIaF hn. kfrn ieko hI huMdf hY ik Auh afpxy afp nMU aiq isafxf smJ irhf huMdf hY. ies sfry dy Ault ‘mn dI isWKI’ lYx leI qF Ausny gurU qoN mMg krnI huMdI hY, ardfsIaF bnxf hY. apxI mWq, ijhVI ik asmfn qy cVHI bYTI hY, gurU dy crxF ‘c arpx krnI pvygI aqy mn krky ardfs krnI pvygI ik ‘hy sWcy pfqsLfh! mYnUM mn nIvF qy mWq AucI bKsLo’. jdoN mn nUM nIvF krky ies nUM gurU dy arpx krIey qF jfky sfnUM gurU dI AuWcI mWq pRfpq ho skdI hY, pihlF nhIN.

gurU dI mWq Bfv rWbI igafn df qfluk qF sfzy sMpUrn jIvn nfl huMdf hY. gurU igafn qoN ibnf smWsq sMsfrk igafn, do kOzI muWl nhIN rwKdy. gurbfxI rUp Aus rWbI igafn dI godI ‘c bYTx nfl hI sMsfrk igafnF df lfB vI hovygF aqy jIvn ‘c hirafvl vI afvygI. ikAuNik igafn gurU df isWDf qfluk hI sfzy mnuWKf jIvn dI hriek qWbdIlI, pRfpqI qy sfzy suBfa nfl hY. sMsfrk igafn sfzy suBfa nMU kdy nhIN bdl skdy. ielfhI igafn ivc jIvn jIxf hI aslI isWKI hY aqy iesy df nfm hY ‘mn dI isWKI’ Bfv gurbfxI isWiKaf qy aml aqy ieQoN sLurU huMdI hY-‘mn dI isWKI’

dUjy lPLjLF ‘c ‘mn dI isWKI’ qF AudoN sLurU huMdI hY jdoN mnuwK apxy idmfg nMU nIvF krky, bfxI gurU dI ivcfr nfl cuVdf hY. jIvn dy sWc qy JUT dI AusnMU pihcfx afAux lgdI hY. aigafnqf aqy igafn df Prk pqf lgxf sLurU huMdf hY. Ausdf jIvn guxvfn huMdf jFdf hY aqy aAugxF nMU mnuWK CWzdf jFdf hY. kx-kx ivcoN AusnUM rwb jI dy drsLn hox lg pYNdy hn. jfq-pfq-ivqwkry, suWcF-iBtF, Cuq-Cfq, sgn rqF, tUxy qWbIq, vihm-Brm, iQwq vfr ieh sB glF Aus ivwcoN muWkdIaF jFdIaF hn. prAupkfr, sMqoK, sdfcfr afid rwbI gux Ausdy jIvn ivc afAuxy sLurU ho jFdy hn. mnuWK vfsqy rwb df bKisLaf sohxf kysF vflf srUp Aus nMU cMgf lgx pYNdf hY. Auh iesdI kwt-vwz bMd kr dyNdf hY.

‘KMzy dI pfhul’ aqy ‘mn dI isWKI’- afiKr KMzy dI pfhul lYxf kI hY? mnuWK jdoN afpxI mwq nMU iqafg ky gurU qoN mwq lYx leI, sfihb sRI gurU gRMQ sfihb jI dI hjLUrI ‘c, pfhul pRfpq pMj ipafiraF sfhmxy pysL huMdf hY, qF Auh gurU gRMQ sfihb jI dI isiKaf ‘c clx df hI qF pRx lYNdf hY. asl ‘c ieQoN hI AusdI asl ‘mn dI isWKI’ sLurU huMdI hY. PLurmfn hY "mnu bycY siqgur kY pfis ] iqsu syvk ky kfrj rfis" (pM:286) aqy iek qrIky Aus smyN Auh ieh mn ky cldf hY ik "myrI miq bAurI mY rfmu ibsfirE ikn ibiD rhin rhAu ryy" (pM:482)

ieh hY mn dI Auh avsQf jdoN mnuWK apxf cMcl mn gurU nMU sAuNp dyNdf hY aqy AusnMU isWK aKvfAux df hwk iml jFdf hY. iesdf mWqlb hI iehI huMdf hY ik Ausny apxy afp nMU gurU dI isiKaf dy arpx kr iWdWqf hY. jdoN qIk mnuWK ny gurbfxI gurU dI isWiKaf nUM apnf jIvn hI arpx nhIN kIqf qF Auh kfhdf isWK aqy Auh ikhVI ‘mn dI isWKI’ dI gl kr irhf hY?

iehI kfrx hY-pihly pfqsLfh qoN dsLmysL ipqf qIk gurU pfqsLfh bfxI ivcfr rfhIN bfxI jIvn df bIj pfAuNdy qF lokfeI ‘c ‘mn dI isWKI’ apxI jgHf afp bxfAudI sI. sMgqF vfho-dfhI pUrn mnuWKI srUp ‘c afAudIaF sn. pihly pfqsLfh dy smyN qoN hI pfhul lYx vfilaF dIaF vhIrF lgIaF rihdIaF sn. kysF-dfVHI jF srUp dI byadbI qF dUr, iek vI isWK bIbI jF pursL ibnf pfhul nhIN sI huMdf. aj vfly hflfq qF kyvl pRcfr isWstm ‘c nuWks aqy gurduafrf coxF vfly rfKsL dI dyx hn.

pfhul qF lY leI pr[[ -pfhul qF lY leI (aMimRq qF CWk ilaf) pr apxI hUV mWq nf CWzI qF smJ lvo KMzy dI pfhul lY ky vI asF kyvl lokfcfrI rIq hI pUrI kIqI hY; ikAuNik pWTy qF asIN apxI mWq nUM hI pf rhy hF. blik ies qrHF qF asIN gurU dI isiKaf Aupr vI huWjqf kr rhy hF. PYslf hY "slfmu jbfbu dovY kry muMZhu GuQf jfie ] nfnk dovY kUVIaf Qfie n kfeI pfie" (pM: 474) aqy "kbIr sfcf siqguru ikaf krY jAu isKf mih cUk ] aMDy eyk n lfgeI ijAu bFsu bjfeIaY PUk"(pM:1372). Bfv ajyhf mnuWK srUp qF srUp-pfhulDfrI huMdf hoieaf vI ‘mn dI isWKI" qo KflI hY. qFqy ies sWcfeI nUM smJdy dyr nhIN lgnI cfhIdI ik koeI mnuWK sLbdfvlI BfvyN kuJ vI aqy koeI vI vrqdf hY pr mnuWK srUp AudoN qF hI iqafgdf hY jdoN Aus kol ‘mn dI isWKI’ pihlF qoN hI muWk cuWkI huMdI hY. Aus kol qF kyvl jjLbfqI isWKI hI bfkI bcI huMdI hY aqy ieh jjLbfqI isWKI iksy kol vI bhuqy idn nhIN itWk skdI.

aWj piqqpuxy df muWK kfrx sfzy aMdr vWs rhI ieh ‘jjLbfqI isWKI hI hY’ ies qrHF bfxI dI ivcfr-soJI kfrx jdoN sfzy ikrdfr ivc isWKI af jFdI hY qF mnuWK isWK sjy ibnF rih hI nhIN skdf. ikAuN? ikAuNik shI arQF ‘c Aus aMdr mn dI isWKI af cuWkI huMdI hY. sfzy bjLurgF kol ‘mn dI isKI’ sI, AunHF ny apxIaF jfnF qF vfr idWqIaF pr srUp nhIN iqafigaf. iesdy Ault aj sfzy kol kyvl srUp hY, ‘mn dI isWKI’ hY hI nhIN ies kfrn sfzy koloN srUp vI DVfDWV jf irhf hY.

#84s96.2s06#




.