ਸੁਰਗ ਤੇ ਨਰਕ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਯਾਤਰਾ
(ਧਾਰਮਿਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ – ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ)
ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ
"ਕਵਨੁ ਨਰਕੁ ਕਿਆ ਸੁਰਗੁ ਬਿਚਾਰਾ ਸੰਤਨ ਦੋਊ ਰਾਦੇ॥" (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਪੰਨਾ -969)
ਭੂਮਿਕਾ: ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਹਥਿਆਰ
ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਧਨ ਵੀ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਨਰਕ ਦਾ ਡਰ ਅਤੇ ਸੁਰਗ ਦਾ ਲਾਲਚ - ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਹ ਨੇਕੀ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਨੇਕੀ ਸੱਚ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਜਾਂ ਇਨਾਮ ਲੈਣਾ ਹੈ।
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਜੜ ਤੋਂ ਹਿਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੰਤ ਜਨ - ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਸੱਚ ਨਾਲ ਜੁੜ ਚੁੱਕਾ ਹੈ -ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿੱਥੇ ਡਰ ਅਤੇ ਲਾਲਚ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਓਥੇ ਹੀ ਅਸਲ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਨੌਕਰੀ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ
ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਢੰਗ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੋ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜਨਮਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਸਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਨੋਵ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਇੱਕ ਅਵਸਥਾ ਉਹ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਰੱਬ ਨਾਲ ਨੌਕਰ ਵਾਂਗ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਾਂਦਾ ਹੈ; ਦੂਜੀ ਉਹ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੁੱਤਰ ਵਾਂਗ - ਅਰਥਾਤ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ।
ਨੌਕਰ ਵਾਲੀ ਮਨੋਵ੍ਰਿਤੀ (ਸੁਰਗ - ਨਰਕ ਆਧਾਰਿਤ ਧਰਮ)
ਨੌਕਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ - ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਲਕ ਦੀ ਆਗਿਆ ਇਸ ਡਰ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਜਾਂ ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ ਕਿ ਕੋਈ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇ। ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਸੁਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ਦੇ ਡਰ - ਲਾਲਚ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਭਗਤੀ ਵੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚਦਾ ਹੈ - “ਮੈਂ ਇਹ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਂ ਸੁਰਗ ਮਿਲੇਗਾ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਂ ਨਰਕ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵਾਂਗਾ।” ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਲੈਣ–ਦੇਣ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੁੱਤਰ ਵਾਲੀ ਮਨੋਵ੍ਰਿਤੀ (ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ)
ਪੁੱਤਰ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਜਨਮਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸੇਵਾ ਕਿਸੇ ਇਨਾਮ, ਸੁਰਗ, ਮੁਕਤੀ ਜਾਂ ਵਾਰਸੇ (ਜਾਇਦਾਦ) ਦੀ ਲਾਲਚ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਅਪਣੇਪਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਮਤਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹੀ ਅਵਸਥਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਤੀ ਸੌਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਬੰਧ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
“ਰਾਜੁ ਨ ਚਾਹਉ ਮੁਕਤਿ ਨ ਚਾਹਉ ਮਨਿ ਪ੍ਰੀਤਿ ਚਰਨ ਕਮਲਾਰੇ॥” (ਪੰਨਾ -434)
ਇੱਥੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ - ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਰਾਜ ਦਾ ਲਾਲਚ ਹੈ, ਨਾ ਮੁਕਤੀ ਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ (ਸੱਚ) ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਧਰਮ ਦੀ ਉਹ ਉੱਚਤਮ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਨੌਕਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ : ਜਿੱਥੇ ਡਰ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਹੈ, ਓਥੇ ਨੌਕਰ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ, ਓਥੇ ਪੁੱਤਰ ਵਾਲੀ ਅਰਥਾਤ ਗੁਰਮੁਖ ਅਵਸਥਾ ਹੈ।
- ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਸੁਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ - ਥਾਵਾਂ ਨਹੀਂ, ਅਵਸਥਾਵਾਂ
ਆਮ ਧਾਰਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਅਧੂਰਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੁਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹਨ।
ਮਹਿਲ ਦਾ ਨਰਕ
ਕਿਸੇ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਹਰ ਸੁਵਿਧਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ - ਵੱਡਾ ਘਰ, ਦੌਲਤ, ਆਰਾਮ - but ਜੇ ਉਸਦਾ ਮਨ ਈਰਖਾ, ਡਰ, ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਹਰ ਪਲ ਨਰਕ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸੁਖ ਅੰਦਰਲੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਟਾ ਸਕਦੇ।
ਝੋਪੜੀ ਦਾ ਸੁਰਗ
ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ, ਜੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ-ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਸੁਰਗ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ।
"ਤਹਾ ਬੈਕੁੰਠੁ ਜਹ ਕੀਰਤਨੁ ਤੇਰਾ॥" (ਪੰਨਾ -749)
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਹੈ, ਓਥੇ ਹੀ ਬੈਕੁੰਠ ਹੈ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਡਰ-ਲਾਲਚ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰੁਣਾ
ਭਾਈ ਘਨੱਈਆ ਜੀ - ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਉਦਾਹਰਣ
ਸਮਾਜ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੇਕੀ ਅਤੇ ਬੁਰਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਪਰਾਏ ਦੇ ਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰਮਤਿ ਇਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ। ਭਾਈ ਘਨੱਈਆ ਜੀ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਆਮ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ:
ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੇਵਾ = ਪੁੰਨ (ਸੁਰਗ)
ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਮਦਦ = ਪਾਪ (ਨਰਕ)
ਪਰ ਭਾਈ ਘਨੱਈਆ ਜੀ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਵਿੱਚ ਇਕੋ ਜੋਤ ਸੀ। ਇਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਬੀਰ ਜੀ "ਸੰਤਨ ਦੋਊ ਰਾਦੇ" ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
- ਅਸਤਿਤਵਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ - ਅਸਲ ਸੁਰਗ
ਬੱਚੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੁਖ ਖਿਡੌਣੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਕਮਰਾ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਕੈਦਖਾਨਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ:
ਪ੍ਰਭੂ (ਸੱਚ) ਤੋਂ ਵਿਛੋੜਾ = ਨਰਕ
ਪ੍ਰਭੂ (ਸੱਚ) ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ = ਸੁਰਗ
ਗੁਰਮੁਖ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਥਾਂ ਮਿਲੇ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰਭੂ (ਸੱਚ) ਤੋਂ ਕਦੇ ਵਿਛੁੜਾਂ ਨਾ।
ਸਾਰੰਸ਼: ਵਪਾਰਕ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮਕ ਧਰਮ ਵੱਲ
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ - ਸੁਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇਕੀ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੇਕੀ ਕਰਨਾ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਨਾਮ ਜਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਡਰ ਨਾਲ, ਤਦ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ।
"ਕਬੀਰ ਸੁਰਗ ਨਰਕ ਤੇ ਮੈ ਰਹਿਓ ਸਤਿਗੁਰ ਕੇ ਪਰਸਾਦਿ॥ ਚਰਨ ਕਮਲ ਕੀ ਮਉਜ ਮਹਿ ਰਹਉ ਅੰਤਿ ਅਰੁ ਆਦਿ॥" (ਪੰਨਾ -1370)
ਇਹੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ - ਪ੍ਰਭੂ (ਸੱਚ) ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਹੀ ਸੁਰਗ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜਾ ਹੀ ਨਰਕ।
-ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬਠਿੰਡਾ।
-ਮੋਬ : 9316949649
-ਈਮੇਲ : gskbathinda@gmail.com
