ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ: 'ਕਮੀ' ਨੂੰ 'ਕਾਜ' ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦਾ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ
ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੀ ਅਕਸਰ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ, ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕਾ ਕੇਵਲ ਨਿਯਮਾਂ ਜਾਂ ਨਾਅਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ - ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਿੱਜੀ ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਰਤਾਅ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
1. ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਯਮ: ਕੇਵਲ ਕਾਨੂੰਨ ਨਹੀਂ, ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ
ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਨਿਯਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਭਲੇ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਨਿਯਮ ਡਰ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਂਗ।
ਉਦਾਹਰਨ: ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮ ਸਖ਼ਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕਈ ਲੋਕ ਹੈਲਮੇਟ ਜਾਂ ਸੀਟ ਬੈਲਟ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਹ ਨਿਯਮ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ।
ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੱਲ: ਕਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਗਰੂਕਤਾ + ਸਮਝ ਨਾਲ ਆਦਤਾਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ:
ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਥਾਂ, ਨਿਯਮ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਕਲਾਸ” ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਸਮਝਾਏ ਜਾਣ।
ਇਹ ਮਾਡਲ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਡਰੱਗ-ਅਬਿਊਜ਼ ਜਾਂ ਸਮਾਜਕ ਵਿਤਨਾਮਾ (ਉਲਝਣਾ) ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਜਦ ਤੱਕ ਨਿਯਮ ਸਾਡੇ ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਦਾ, ਉਹ ਇੱਕ ਬੋਝ ਵਾਂਗ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. ਲੋਕ: ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਵੱਲ
ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਭ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ: ਸੜਕ ’ਤੇ ਕੂੜਾ ਪਿਆ ਹੋਣਾ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਮੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਇਹ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਟੋਲ ’ਤੇ ਲਾਈਨ ਲੰਬੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਹੀ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ, ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੱਲ:
ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ:
"ਮੈਂ ਉਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਭ ਲੋਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇ।"
ਇਹ ਉਹੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਦਰਸ਼ਨਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਇਮਾਨੁਏਲ ਕਾਂਟ (Immanuel Kant) ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੈਤਿਕ ਨਿਯਮ ‘Categorical Imperative’ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ: “ਜੋ ਕੰਮ ਤੁਸੀਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਸੋਚੋ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਨਿਯਮ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋਗੇ ਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਮੰਨੇ?”
ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸਮਾਜਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਸਧਾਰਨ ਫਾਰਮੂਲਾ: ‘ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਮਾਡਲ’
ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਵਾਂਗ ਸੋਚਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ-ਜਿਹੇ, ਪਰ ਨਿਰੰਤਰ ਯਤਨ ਵਾਂਗ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
(A) ‘ਮੈਂ’ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ - ਇੱਕ ਕਮੀ ਚੁਣੋ
ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਕਮੀ ਚੁਣੋ - ਜਿਵੇਂ ਸਫਾਈ, ਲਾਈਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਚਤ, ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਣਾਉਣਾ।
ਉਦਾਹਰਨ: ਜੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਕੂੜਾ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਸਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅੱਗੇ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਖ਼ੁਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ। ਜਦ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇਗੀ, ਤਾਂ ਲੋਕ ਵੀ ਉੱਥੇ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਹਿਚਕਚਾਉਣਗੇ।
(B) ਬਦਲਾਅ ਦਾ Domino-Effect
ਇਨਸਾਨ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਕੀਤੀ ਮਿਹਨਤ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਨਤੀਜਾ: ਅਸੀਂ ਆਪ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ
ਹਰ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਆਦਤ - ਜਿਵੇਂ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣਾ, ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ, ਸਫਾਈ ਰੱਖਣਾ, ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮ ਮੰਨਣਾ, ਰਿਸ਼ਵਤ ਨਾ ਦੇਣਾ - ਇਹ ਸਭ “ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ” ਦੀਆਂ ਹੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹਨ।
ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ:
ਆਪਣੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਲਈ ਬਹਾਨਾ ਨਾ ਬਣਾਉਣਾ।
ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਹੋਣ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਆਓ ਅੱਜ ਹੀ ਇਹ ਨਿਰਣੇ ਲਈਏ:
“ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ‘ਕਮੀ’ ਚੁਣ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ‘ਨਿੱਜੀ ਸੁਧਾਰ ਕਾਜ’ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਂਗਾ।”
ਇਹੀ ਤਰਕਸੰਗਤ, ਕਾਰਗਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬਠਿੰਡਾ।
ਮੋਬ : 9316949649
ਜੀਮੇਲ : gskbathinda@gmail.com
ਨੋਟ:
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵਿਚਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਰਚਨਾਤਮਕ ਚਰਚਾ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਨ।
ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ।
