.

ਸੂਹੀ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੩

(ਪੰ: ੭੮੫ ਤੋਂ੭੯੨)

ਸਟੀਕ, ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਹਿਤ

(ਕਿਸ਼ਤ-੩)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕ: ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੀਆਂ ੨੨ ਵਾਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ:- ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇਖ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ, ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ ੨੨ ਹੈ; ਤਾਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜਾਮਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ੨੨ ਵਾਰਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:-

ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ… ਤਿੰਨ ਵਾਰਾਂ

ਤੀਜੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ …. ਚਾਰ ਵਾਰਾਂ

ਚੌਥੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ…. . ਅੱਠ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ

ਪੰਜਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ… ਚਾਰ ਵਾਰਾਂ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕੁਲ ਜੋੜ ੨੧ ਹੈ।

ਜਦਕਿ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ੨੧ ਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੰ: ੯੬੬ `ਤੇ ਗੁਰੂ ਦਰ ਦੇ ਰਬਾਬੀ "ਭਾਈ ਸਤਾ ਤੇ ਬਲਵੰਡ ਜੀ" ਦੀ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਉਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ "ਰਾਮਕਲੀ ਕੀ ਵਾਰ ਰਾਇ ਬਲਵੰਡ ਤਥਾ ਸਤੈ ਡੂਮ ਆਖੀ"।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕੁਲ ਜੋੜ ੨੨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ `ਚੋਂ ਦੋ ਵਾਰਾਂ (੧) "ਰਾਮਕਲੀ ਕੀ ਵਾਰ ਰਾਇ ਬਲਵੰਡ ਤਥਾ ਸਤੈ ਡੂਮ ਆਖੀ" (ਪੰ: ੯੬੬) ਤੇ (੨) ਬਸੰਤ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੫" (ਪੰ: ੧੧੯੩) ਦੋ ਵਾਰਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ `ਚ ਪਉੜੀਆਂ ਨਾਲ ਸਲੋਕ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਚਾਰਣ ਸੇਧ ਆਦਿ:- ਤਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਅਧੀਨ ਵਾਰ "ਸੂਹੀ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੩", ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ:-

"ੴ ਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ॥ ਵਾਰ ਸੂਹੀ ਕੀ ਸਲੋਕਾ ਨਾਲਿ ਮਹਲਾ ੩॥

ਤਾਂ ਤੇ ਇਸ ਪੂਰੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਅਰਥ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:-

(੧) "ੴ ਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ" ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਹੈ।

(੨) "ਵਾਰ ਸੂਹੀ ਕੀ" ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ "ਰਾਗ ਸੂਹੀ" `ਚ ਹੈ।

(੩) "ਸਲੋਕਾ ਨਾਲਿ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਵਿੱਚਲੇ ਸਲੋਕ ਮੂਲ ਰੂਪ `ਚ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਨਾਲ ਸਲੋਕ ਬਾਅਦ `ਚ ਜੋੜੇ ਗਏ।

(੪) ‘ਮਹਲਾ ੩’ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਕਿ "ਸੂਹੀ ਰਾਗ `ਚ" ਇਹ ਵਾਰ ਤੀਜੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚਲੇ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਬਾਰੇ- ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਵਿਚਾਰ-ਅਧੀਨ ਵਾਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚਲਾ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ‘ਮਹਿਲਾ’ ਜਾਂ ‘ਮਹੱਲਾ’ ਕਰਣਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਣ ਕੇਵਲ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ‘ਮਹਲਾ’ ਹੀ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਠੀਕ ਉਸੇਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ "ਗਹਲਾ ਰੂਹੁ ਨਾ ਜਾਣਈ, ਸਿਰੁ ਭੀ ਮਿਟੀ ਖਾਇ" (ਪੰ: ੧੩੭੯)। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਲੜੀ `ਚ ਕੇਵਲ "ਗਹਲਾ" ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ‘ਰਹਤ’, ‘ਬਹਰੇ’, ‘ਬਹਲੇ’, ਸਹਜੇ’ ; ‘ਗਹਲਾ’, ‘ਟਹਲ’, ‘ਮਹਰੇਰ’ ਆਦਿ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਠੀਕ ‘ਮਹਲਾ’ ਵਾਂਙ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿੱਚਲਾ ਅੱਖਰ ਵੀ ‘ਹ’ ਹੀ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ‘ਮਹਲਾ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਾਂਙ ਹੀ ਹੋਣਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ‘ਮਹਿਲਾ’ ਜਾਂ ‘ਮਹੱਲਾ’। ਉਂਝ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ "ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸਬੰਧੀ" ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠ ਨੰ: ੧੮੧ `ਚ ਵੀ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਵੇਰਵੇ ਲਈ, "ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸੰਗਤਾ" ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਕਈ ਲਫ਼ਜ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਹਨ- ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਅਸਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਵਿਦਵਾਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ ੭੦ ਤੋਂ ੮੦ ਲਫ਼ਜ਼ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਘਾੜਤ, ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ; -

ੴ, ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ, ਜੀਵਨਮੁਕਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਵੇਲਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ, ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ, ਸਿੱਖ, ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਤ `ਚ ਕਿੱਧਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ, ਮੂਲ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅਤੇ ਸੀਮਾ `ਚੌ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਮਿਲੇਗੀ।

ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ, ਮੂਲ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਦਾਇਰੇ `ਚੌ ਬਾਹਿਰ ਜਾ ਕੇ ਕੱਧਰੋ, ਕੱਤਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਫ਼ਿਰ ਜੇ ਕੋਈ ਸਜਨ ਅਜਿਹਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਕੁਰਾਹੇ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣੇਗਾ।

ਇਸੇ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਰਾਹੀਂ ਘੜੇ ਹੋਏ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚਲੇ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ `ਚ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਦੀ ਆਪਣੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਰਾਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੇਧ ਅਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ `ਚੋਂ ਹੀ ਮਿਲਣਗੇ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਬਾਹਰੋਂ ਕਿੱਧਰੋਂ ਵੀ ਲੈਣੇ ਜਾਂ ਘੜਣੇ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਭਟਕਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਗਨਣ ਗੇ।।

ਤਾਂ ਤੇ ਪੱਕਾ ਕਰਕੇ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਗੁਰਦੇਵ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲੜੀ `ਚੋਂ ਹੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ ਹੈ

ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਤੇ ਉਚਾਰਣ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿਛੋਕੜ `ਚੋਂ ਢੂੰਡਣ ਦਾ ਜਤਣ ਕਰਣਾ ਹੀ, ਬਦੋਬਦੀ ਆਪ ਵੀ ਕੁਰਾਹੇ ਪੈਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਾਹੇ ਪਾਉਣਾ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗਾ।

‘ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚਲੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਮਹਲਾ ੩’ `ਚ ਗਿਣਤੀ ਅੱਖਰ ‘੩’ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸੰਬੰਧੀ:- ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਮਹਲਾ ੩’ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਮਹਲਾ ਤਿੰਨ’ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਣਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਣ ਵੀ "ਮਹਲਾ ਤੀਜਾ" ਹੀ ਹੈ। ਉਂਝ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸੰਬੰਧੀਂ ਭਰਵੀਂ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ "ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ" ਅੰਦਰ, ਦਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ `ਚੋਂ ਛੇ ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਉਹ ਛੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਹਨ ਪਹਿਲੇ, ਦੂਜੇ, ਤੀਜੇ, ਚੌਥੇ, ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ

ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹਰੇਕ ਗੁਰੂ ਜਾਮੇ ਲਈ ਕਾਵਿ ਪਦ ‘ਨਾਨਕ’ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਬੰਧਤ ਗੁਰੂ ਜਾਮੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਲਈ ਉਥੇ ਸੰਪੂਰਣ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਉਸ ਲਈ ‘ਮਹਲਾ ੧, ਮਹਲਾ ੨, ਮਹਲਾ ੩, ਮਹਲਾ ੪, ਮਹਲਾ ੫, ਮਹਲਾ ੯ ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ।

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਕੁੱਝ ਸਥਾਨਾਂ `ਤੇ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਲਈ ਉਚਾਰਣ ਸੇਧ ਮਹਲਾ ੨ ਤੇ ਮਹਲਾ ੩ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ‘ਦੂਜਾ ਤੇ ਤੀਜਾ’ ਆਦਿ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਮਹਲਾ ਨਾਲ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸਬੰਧੀ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਘਟੋਘਟ ਸਤ (੭) ਵਾਰੀ ਸੇਧ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:-

(੧) ਸਿਰੀ ਰਾਗ ਮਹਲਾ ‘ਪਹਿਲਾ’ (ਪੰ: ੧੪), (੨) ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ ਮਹਲਾ ੪ ਚਉਥਾ ਚਉਪਦੇ (ਪੰ: ੧੬੩), (੩) ਵਡਹੰਸੁ ਮਹਲਾ ੩ ਮਹਲਾ ਤੀਜਾ (ਪੰ: ੫੮੨), (੪) ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੪ ਚਉਥਾ (ਪੰ: ੬੦੪), (੫) ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੧ ਪਹਿਲਾ ਦੁਤੁਕੀ (ਪੰ: ੬੩੬), (੬) ਧਨਾਸਰੀ ਮਹਲਾ ੩ ਤੀਜਾ (ਪੰ: ੬੬੪), (੭) ਬਸੰਤੁ ਮਹਲਾ ੩ ਤੀਜਾ (ਪੰ: ੧੧੬੯)।

ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਇਥੇ ੧, ੩, ੪ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਚੇਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਚਾਰਣ ਸੇਧ ‘ਪਹਿਲਾ’, ‘ਤੀਜਾ’, `ਚਉਥਾ’ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੱਟਾਂ ਦੇ ਸਵਈਆਂ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ ੧ (ਪੰ: ੧੩੮੯) ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਦੂਜੇ ਕੇ ੨ (ਪੰ: ੧੩੯੧) ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਤੀਜੇ ਕੇ ੩ (ਪੰ: ੧੩੯੨) ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ ੪ (ਪੰ: ੧੩੯੬) ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇ ਕੇ ੫ (ਪੰ: ੧੪੦੬) ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਉਚਾਰਣ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਜੇ ‘ਮਹਿਲਾ’ ਭਾਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਥੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਅਉਣੇ ਸਨ; ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚਉਥੀ, ਪੰਜਵੀਂ ਨਾ ਕਿ ‘ਪਹਿਲਾ’, ਦੂਜਾ ਤੀਜਾ, ਚਉਥਾ ਜਾਂ ਪਹਿਲੇ ਕੇ, ਦੂਜੇ ਕੇ, ਤੀਜੇ ਕੇ, ਚਉਥੇ ਕੇ, ਪੰਜਵੇ ਕੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸਤ੍ਰੀਲਿੰਗ ‘ਮਹਿਲਾ’ ਨਹੀਂ, ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਿਹੜੇ ਸੱਜਨ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਨੂੰ ‘ਮਹੱਲ’ ਭਾਵ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ ਤੇ ਮਹੱਲਾਂ ਦੇ ਅਰਥ `ਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਚੇ ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੁਲਿੰਗ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਚੂੰਕਿ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਸੱਚਖੰਡ ਦੀ ਅਵਸਥਾ `ਚ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ‘ਮਹੱਲਾ’ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ‘ਮਹਲਾ’ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸਦੇ ਬਦਲੇ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲ’ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਥੇ ਮਹੱਲਾ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਵੀ ਆਂਪਣੇ ਆਪ `ਚ ਠੀਕ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਮੁੱਕਦੀ ਗਲ, ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਵੀ ੴ, ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ, ਜੀਵਨਮੁਕਤ, ਆਦਿ ਵਾਂਙ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਆਪਣੀ, ਨਿਵੇਕਲੀ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀਂ ਦੇਣ ਹੈ।

ਉਂਝ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਵੇਰਵਾ ਅਸੀਂ ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠ ੧੮੧ "ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸਬੰਧੀ" `ਚ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦੀ ਚਲਦੀ ਫ਼ਿਰਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ "ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ" `ਚ ਖੁੱਲ ਕੇ ਨਿਭਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਉਪ੍ਰੌਕਤ ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹ ਲਿਖ਼ਤਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ "ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ" ਖੁੱਲ ਕੇ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ

ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ-ਉਪ੍ਰੰਤ ਵਿਚਾਰ-ਅਧੀਨ ਵਾਰ ਦਾ ਅਰੰਭ "ੴ ਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ" ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ "ੴ ਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ" ਵਾਲੇ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਚਾਰ ਰੂਪ ਆਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਣ ਸਰੂਪ ਤੇ ਤਿੰਨ ਉਸ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਸਰੂਪ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸਰੂਪ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚਲੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਸਰੂਪਾਂ ਦੀ ਲੜੀ `ਚੋਂ ਅੰਤਮ ਤੇ ਚੌਥਾ ਹੈ।

ਤਾਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਨੰਬਰਵਾਰ ਚਾਰ ਸਰੂਪ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:-.

ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ॥ ……… (ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੂਪ) ੩੩ ਵਾਰ

ੴਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ …………………. ੮ ਵਾਰ

ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ … … … … … … … …. ੨ ਵਾਰ

ੴ ਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ … … … … …. ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਾਆਦਾ ਵਾਰੀ … …. . . ੫੨੪ ਵਾਰ

…… ਕੁਲ ੫੬੭ ਵਾਰ

ਇਥੋਂ ਤੀਕ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਅਤੇ "ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ" ਸੰਨ ੧੯੪੫ `ਚ 'ਮੂਲ ਮੰਤਰ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚਲੇ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਅਥਵਾ ਮੂਲ ਮੰਤ੍ਰ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮੂਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹਨ।

ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਣ ਸਮੇਤ "ਤਨੁ ਮਨੁ ਥੀਵੈ ਹਰਿਆ" ਤੀਕ ਸੰਪੂਰਣ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕੇਵਲ 'ੴ ' ਦੀ ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।

ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚਲਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਸੰਸਾਰ ਭਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੂਹ ਰਚਨਾਵਾਂ `ਚੋਂ ਨਿਵੇਕਲੀ, ਨਿਰਾਲੀ ਤੇ ਇਕੋ ਇੱਕ ਵਿਲਖਣ ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਵੇਕਲੇ ਅਤੇ ਨਿਤਾਂਤ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਭਰ `ਚ ਨਾ ਕੋਈ ਬਦਲ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਉਪ੍ਰੰਤ ਅਜੋਕੀ ਬੋਲੀ `ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਸੰਪੂਰਣ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਨੂੰ 'ਮੂਲ ਮੰਤਰ' ਕਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਮੰਤ੍ਰਾਂ-ਜੰਤ੍ਰਾਂ-ਤੰਤ੍ਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ `ਚ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ; ਅਜਿਹੀ ਕਰਣੀ ਅਥਵਾ ਸੋਚ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੇਧ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੈ।

ਉਂਝ ਵੇਰਵਾ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਜੋਕੀਆਂ ਛਾਪੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀੜਾਂ `ਚ ਤੋਂ "ਤਨੁ ਮਨੁ ਥੀਵੈ ਹਰਿਆ" ਤੀਕ ਭਾਵ ਸੰਪੂਰਣ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਬਦਲਵੇਂ ਉਪ੍ਰੌਕਤ ਚਾਰ (੪) ਸਰੂਪਾਂ `ਚ ਕੁਲ ੫੬੭ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਖਾਸ ਧਿਆਣ ਮੰਗਦਾ ਹੇ ਕਿ ਅਜੋਕੀਆਂ ਛਾਪੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀੜਾਂ `ਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਚਾਰ ਸਰੂਪ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ੫੬੭ ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੋਏ ਹਨ;

ਤਾਂ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸੰਖੇਪ ਭਾਵ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਸਰੂਪਾਂ `ਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭ 'ੴ ' ਤੇ ਸਮਾਪਤੀ 'ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ' ਵਾਲੀ ਬੰਧਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਵਾਰ ਸੰਖੇਪ ਕਰਣ ਸਮੇਂ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਜੇਕਰ ਵਿੱਚੋਂ ਘਟਾਏ ਵੀ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕੇਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨ ਹੀ ਘਟਾਏ ਹਨ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸੰਖੇਪ ਤੋਂ ਸੰਖੇਪ ਕਰਕੇ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸਦੇ ਮੂਲ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚਲੀ ਬੰਧਸ਼ 'ੴ ' ਤੇ 'ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ' `ਚ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਸੰਨ ੧੯੩੬ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਛਾਪੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀੜਾਂ `ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੰਜਵਾਂ ਸਰੂਪ ਭਾਵ ਇਕੱਲਾ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ਸਰੂਪ 'ੴ ' ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਰਿਹ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਕੁੱਝ ਬਾਣੀਆਂ ਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਅਰੰਭ `ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਮੰਗਲਾਚਰਣ, ਆਪਣੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੂਪ `ਚ ਹੀ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜਦਕਿ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਵਿਚਾਰਅਧੀਨ ਵਾਰ "ਰਾਗ ਸੂਹੀ ਮ: ੩" ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ `ਚ ਵਰਤਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਗਲਾਚਰਣ "ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ॥" ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ॥ ਦਾ ਹੀ ਚੌਥਾ ਅਤੇ ਅਤੀ ਸੰਖੇਪ ਸਰੂਪ ਹੈ, ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ। (ਚਲਦਾ) #Instt. 03--Suhi ki.Vaar M.3--03.18#v..

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’, ਪੁਸਤਕਾ ਤੇ ਹੁਣ ਗੁਰਮੱਤ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਵਾਲੀ ਅਰੰਭ ਹੋਈ ਲੜੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸੰਬੰਧਤ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਸਦਾ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾਏ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

ਸੂਹੀ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੩

(ਪੰ: ੭੮੫ ਤੋਂ੭੯੨)

ਸਟੀਕ, ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਹਿਤ

(ਕਿਸ਼ਤ-੩)

For all the Self Learning Gurmat Lessons (Excluding Books) written by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi-All the rights are reserved with the writer himself; but easily available in proper Deluxe Covers for

(1) Further Distribution within ‘Guru Ki Sangat’

(2) For Gurmat Stalls

(3) For Gurmat Classes & Gurmat Camps

with intention of Gurmat Parsar, at quite nominal printing cost i.e. mostly Rs 400/-(but in rare cases Rs. 450/-) per hundred copies (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24

Ph 91-11-26236119, 46548789 ® Ph. 91-11-26487315 Cell 9811292808

Emails- [email protected] & [email protected]

web sites-

www.gurbaniguru.org

theuniqeguru-gurbani.com

gurmateducationcentre.com




.