| . |
|
☬ ਗੂਜਰੀ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੩ ☬
(ਪੰ: 508-517)
ਸਟੀਕ, ਲੋੜੀਂਦੇ
ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ
ਸਹਿਤ
(ਕਿਸ਼ਤ-੨)
(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)
ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ
ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,
ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ
(ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956
(ਵਾਰ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ)
ਗੂਜਰੀ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੩
ਸਿਕੰਦਰ ਬਿਰਾਹਿਮ ਕੀ ਵਾਰ ਕੀ
ਧੁਨੀ ਗਾਉਣੀ
ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ॥
ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਚਾਰਣ
ਸੇਧ ਆਦਿ:-
“ਗੂਜਰੀ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੩” :-
ਇਹ ਵਾਰ, ‘ਮਹਲਾ ੩’
ਭਾਵ ਤੀਜੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ
ਹੋਈ ਅਤੇ ਗੂਜਰੀ ਰਾਗ `ਚ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਸ਼ਬਦ
‘ਮਹਲਾ’ ਦਾ ਉਚਾਰਣ
‘ਮਹਿਲਾ’
ਜਾਂ
‘ਮਹੱਲਾ’
ਨਹੀਂ; ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ
‘ਮਹਲਾ’ ਹੀ
ਹੋਣਾ ਹੈ। ਠੀਕ ਇਸੇਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ
“ਗਹਲਾ ਰੂਹੁ ਨਾ
ਜਾਣਈ, ਸਿਰੁ ਭੀ ਮਿਟੀ ਖਾਇ” (ਪੰ: ੧੩੭੯)।
ਉਂਝ ਇਸੇਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੋਰ ਵੀ
‘ਰਹਤ’, ‘ਬਹਰੇ’, ‘ਬਹਲੇ’, ਸਹਜੇ’
; ‘ਗਹਲਾ’, ‘ਟਹਲ’, ‘ਮਹਰੇਰ’ ਆਦਿ ਕਈ
ਅਜਿਹੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਆਏ ਹਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ `ਚ ਵਿਚਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਹ’ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’
ਦਾ ਉੱਚਾਰਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਙ ਹੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ
‘ਮਹਿਲਾ’
ਜਾਂ
‘ਮਹੱਲਾ’।
ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼-
ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’
ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਗੱਲ
ਕਰਦੇ ਅਸਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਵਿਦਵਾਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ ੭੦-੮੦ ਲਫ਼ਜ਼ ਅਜਿਹੇ ਹਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਘੜੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ
ੴ, ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ,
ਜੀਵਨਮੁਕਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਵੇਲਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ, ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ, ਸਿੱਖ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ
ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਤ `ਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਮਿਲਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਪਿਛੋਕੜ, ਮੂਲ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਿਰ
ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਫ਼ਿਰ ਜੇ ਕੋਈ ਸਜਨ ਅਜਿਹਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਵੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਵੀ
ਕੁਰਾਹੇ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’
ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਰਾਹੀਂ ਘੜੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ `ਚ ਹੀ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’
ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਰਾਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੇਧ `ਚੋਂ ਹੀ ਮਿਲਣਗੇ, ਬਾਹਰੋਂ
ਨਹੀਂ। ਤਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਕੇ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’
ਗੁਰਦੇਵ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ
ਦੀ ਲੜੀ `ਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਜਾਂ ਉਚਾਰਣ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਿਛੋਕੜ `ਚੋਂ ਢੂੰਡਣ ਦਾ
ਜਤਣ ਕਰਣਾ, ਬਦੋਬਦੀ ਕੁਰਾਹੇ ਪੈਣਾ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਉਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।
‘ਮਹਲਾ
੩’ `ਚ ਗਿਣਤੀ ਅੱਖਰ ‘੩’ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸੰਬੰਧੀ-
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
‘ਮਹਲਾ ੩’
ਨੂੰ ਵੀ ‘ਮਹਲਾ ਤਿੰਨ’ ਨਹੀਂ
ਪੜ੍ਹਣਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਣ ਵੀ
“ਮਹਲਾ ਤੀਜਾ”
ਹੈ। ਉਂਝ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ
ਇਸਦੇ ਉਚਾਰਣ ਬਾਰੇ ਭਰਵੀਂ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ
“ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ
ਜੀ” ਅੰਦਰ, ਦਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ
`ਚੋਂ ਛੇ ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਛੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਹਨ
ਪਹਿਲੇ, ਦੂਜੇ, ਤੀਜੇ, ਚੌਥੇ, ਪੰਜਵੇਂ
ਤੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ।
ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹਰੇਕ ਗੁਰੂ ਜਾਮੇ ਲਈ ਕਾਵਿ ਪਦ ‘ਨਾਨਕ’ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਬੰਧਤ ਗੁਰੂ
ਜਾਮੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਲਈ ਉਥੇ
‘ਮਹਲਾ ੧, ਮਹਲਾ ੨, ਮਹਲਾ ੩, ਮਹਲਾ ੪, ਮਹਲਾ ੫, ਮਹਲਾ ੯
ਦਰਜ ਹੈ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ
ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਅੱਖਰ ਦੀ ਉਚਾਰਣ ਸੇਧ ਵਾਸਤੇ ਕੁੱਝ ਸਥਾਨਾਂ `ਤੇ
ਮਹਲਾ ੨
ਤੇ ਮਹਲਾ ੩
ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ
‘ਦੂਜਾ
ਤੇ ਤੀਜਾ’
ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਕੀਤੀ
ਹੋਈ ਹੈ।
ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸਬੰਧੀ ਬਾਣੀ `ਚ
ਘਟੋਘਟ ਸਤ (੭) ਵਾਰੀ ਅਜਿਹੀ ਸੇਧ ਆਪ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ- (੧)
ਸਿਰੀ ਰਾਗ ਮਹਲਾ ‘ਪਹਿਲਾ’ ੧
(ਪੰ: ੧੪), (੨)
ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ ਮਹਲਾ ੪ ਚਉਥਾ ਚਉਪਦੇ
(ਪੰ: ੧੬੩), (੩)
ਵਡਹੰਸੁ ਮਹਲਾ ੩ ਮਹਲਾ ਤੀਜਾ
(ਪੰ: ੫੮੨), (੪)
ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੪ ਚਉਥਾ
(ਪੰ: ੬੦੪), (੫)
ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੧ ਪਹਿਲਾ ਦੁਤੁਕੀ
(ਪੰ: ੬੩੬), (੬)
ਧਨਾਸਰੀ ਮਹਲਾ ੩ ਤੀਜਾ
(ਪੰ: ੬੬੪), (੭)
ਬਸੰਤੁ ਮਹਲਾ ੩ ਤੀਜਾ
(ਪੰ: ੧੧੬੯)। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਇਥੇ
੧, ੩, ੪ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਚੇਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਲਈ ਉਚਾਰਣ ਸੇਧ
‘ਪਹਿਲਾ’, ‘ਤੀਜਾ’,
`ਚਉਥਾ’ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ
ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੱਟਾਂ ਦੇ ਸਵਈਆਂ `ਚ ਵੀ
ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ ੧
(ਪੰ: ੧੩੮੯)
ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਦੂਜੇ ਕੇ ੨
(ਪੰ: ੧੩੯੧)
ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਤੀਜੇ ਕੇ ੩
(ਪੰ: ੧੩੯੨)
ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ ੪
(ਪੰ: ੧੩੯੬)
ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇ ਕੇ ੫
(ਪੰ: ੧੪੦੬)। ਫ਼ਿਰ
ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਹਲਾ’
ਜੇਕਰ
‘ਮਹਿਲਾ’
ਭਾਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਥੇ
ਲਫ਼ਜ਼ ਹੋਣੇ ਸਨ; ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚਉਥੀ, ਪੰਜਵੀਂ ਨਾ ਕਿ
‘ਪਹਿਲਾ’, ਤੀਜਾ,
ਚਉਥਾ
ਜਾਂ ਪਹਿਲੇ ਕੇ,
ਦੂਜੇ ਕੇ, ਤੀਜੇ ਕੇ,
ਚਉਥੇ ਕੇ
ਤੇ
ਪੰਜਵੇ ਕੇ।
ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’
ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸਤ੍ਰੀਲਿੰਗ
‘ਮਹਿਲਾ’ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸੱਜਨ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮਹੱਲ’ ਭਾਵ
ਇਮਾਰਤਾਂ, ਬਲਡਿੰਗਾਂ ਤੇ ਮਹੱਲਾਂ ਦੇ ਅਰਥ `ਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਚੇ ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੁਲਿੰਗ ਤਾਂ ਹੈ
ਪਰ ਚੂੰਕਿ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਸੱਚਖੰਡ ਦੀ ਅਵਸਥਾ `ਚ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਣ
‘ਮਹੱਲਾ’ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ
‘ਮਹਲਾ’
ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸਲਈ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲ’
ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਥੇ ਇਹ
ਮਹੱਲਾ
ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੀ।
ਮੁੱਕਦੀ ਗਲ, ਗੁਰੂ ਹਸਤੀਆਂ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’
ਵੀ
ੴ, ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ, ਜੀਵਨਮੁਕਤ, ਆਦਿ
ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਾਂਙ ਪਾਤਸ਼ਾਹ
ਦੀ ਆਪਣੀ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੀ ਦੇਣ ਹੈ।
ਉਂਝ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ `ਤੇ ਹੋਰ ਵੇਰਵਾ
ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠ ੧੮੧ “ਲਫ਼ਜ਼
‘ਮਹਲਾ’ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਸਬੰਧੀ”
`ਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ
ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੰਥ ਦੀ ਚਲਦੀ ਫ਼ਿਰਦੀ
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ
“ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ”
`ਚ ਖੁੱਲ ਕੇ ਨਿਭਾਇਆ ਹੋਇਆ
ਹੈ। ਸੰਗਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਲਿਖ਼ਤਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਿਕੰਦਰ ਬਿਰਾਹਿਮ ਕੀ …:
—ਉਪ੍ਰੰਤ
ਵਾਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ
“ਸਿਕੰਦਰ ਇਬਰਾਹਿਮ ਕੀ ਵਾਰ ਕੀ
ਧੁਨੀ ਗਾਉਣੀ”। ਜਦਕਿ “ਸ੍ਰੀ
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ”
ਵਿਚਲੀਆਂ ਕੁਲ ੨੨ ਵਾਰਾਂ `ਚੋਂ ੯ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸੇਧ ਨਾਲ ਸੰਭੰਧਤ ਕੁੱਝ
ਜ਼ਿਕਰ, ਕਿਸ਼ਤ ਨੰ: ਇੱਕ `ਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ੯ ਧੁਨੀਆਂ ਸਹਿਤ ਵਾਰਾਂ `ਚੋਂ
ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਹ ਵੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਧੁਨੀ ਦੇ ਪਿਛੌਕੜ `ਚ ਜੋ ਘਟਣਾ ਹੈ ਉਹ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:-
“ਸਿਕੰਦਰ
ਤੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੋਵੇਂ ਇਕੋ ਕੁਲ
`ਚੋਂ
ਹੀ ਸਨ ਤੇ ਤੁਰਨੇ-ਸਿਰ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ
`ਚ
ਸਿਰਕੱਢ ਵੀ ਸਨ। ਉਂਝ ਇਬਰਾਹੀਮ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਮੰਦ-ਕਰਮੀ ਸੀ। ਘਟਣਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਇਸ ਨੇ ਇੱਕ
ਜੁਆਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਵਹੁਟੀ ਵੱਲ ਮਾੜੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ
ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਿਕੰਦਰ ਪਾਸ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿਕੰਦਰ ਤੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਟਾਕਰਾ
ਹੋਇਆ। ਇਸ `ਤੇ
ਇਬਰਾਹੀਮ ਹਾਰ ਗਿਆ ਤੇ ਪਕੜਿਆ ਵੀ ਗਿਆ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ
`ਤੇ
ਪਛਤਾਇਆ ਤਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਇਸ ਸਾਕੇ ਨੂੰ ਢਾਢੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ‘ਵਾਰ’
`ਚ ਗਾਵਿਆ। ਫ਼ਿਰ ਉਸੇ ਹੀ ਵਾਰ ਦੀ ਸੁਰ ਅਥਵਾ ਧੁਨੀ `ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਗੂਜਰੀ ਕੀ
ਵਾਰ ਨੂੰ
ਗਾਉਣ ਲਈ, ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ
ਹਿਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਤਾਂ
ਤੇ ਉਸ ਵਾਰ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ: —
ਪਾਪੀ ਖਾਨ ਬਿਰਾਹਮ ਪਰ ਚੜਿਆ ਸੇਕੰਦਰ।
ਭੇੜ ਦੁਹਾਂ ਦਾ ਮੱਚਿਆ ਬਡ ਰਣ ਦੇ ਅੰਦਰ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਥੋਂ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਵਿਚਲੀ ਘਟਣਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਉਸ
ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪ੍ਰੌੜਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਜੇ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ `ਤੇ
ਪਛਤਾਵਾ ਕਰ ਲਵੇ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਿਧੇ ਰਾਹ ਟੁਰ ਪਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਉਸ ਗ਼ਲਤੀ ਨੂੰ
ਸਦੀਵੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ, ਜਦੋਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ੯
ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੂਚੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ
ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਰੇਕ ਵਾਰ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ। ਕਿਸ਼ਤ
ਨੰ: ਇੱਕ `ਚ ਧੁਨੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦਿੱਤੇ ਵੇਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ
ਧੁਨੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ `ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਗੁਰਮੱਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪ੍ਰੌੜਤਾ ਹੰਦੀ ਤੇ
ਮਿਲਦੀ ਸੀ।” ‘
ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ- ਉਪ੍ਰੰਤ
ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ “ੴ
ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ”। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ
ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਮੁਖ ਚਾਰ ਸਰੂਪ ਆਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸਰੂਪ,
ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਸਰੂਪਾਂ ਦੀ ਲੜੀ `ਚੋਂ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ `ਤੇ ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ
ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਨੰਬਰਵਾਰ ਉਹ ਚਾਰ ਸਰੂਪ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:-.
ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ
ਅਕਾਲਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ॥ …
(ਸੰਪੂਰਨ) ੩੩ ਵਾਰ
ੴਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾਪੁਰਖੁ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ………………….
੮ ਵਾਰ
ੴ ਸਤਿਨਾਮੁ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ … … … … … … … ….
੨ ਵਾਰ
ੴ ਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …
… … … ੫੨੪
ਵਾਰ ……
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਲ
੫੬੭
ਵਾਰ
ਇਥੋਂ ਤੀਕ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਜਗਤ
ਅਤੇ “ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ” (ਸੰਨ ੧੯੪੫)
`ਚ ‘ਮੂਲ ਮੰਤਰ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਉਂਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਇਸ ਮੂਲ ਮੰਤ੍ਰ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮੂਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੀ
ਲੈਣੇ ਹਨ ਤੇ ਹੈਣ ਵੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ
ਮੰਗਲਾਚਣ
ਸਮੇਤ “ਤਨੁ ਮਨੁ ਥੀਵੈ
ਹਰਿਆ” ਤੀਕ ਸੰਪੂਰਣ ਗੁਰਬਾਣੀ
‘ੴ’
ਦੀ ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਬਲਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ
ਮੰਗਲਾਰਣ ਸੰਸਾਰ ਭਾਰ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ `ਚੋਂ ਨਿਵੇਕਲੀ, ਨਿਰਾਲੀ ਤੇ ਇਕੋ ਇੱਕ ਵਿਲਖਣ ਰਚਨਾ ਹੈ ਤੇ
ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਨਿਰਲ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਇਸਲਈ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਭਰ `ਚ ਨਾ ਕੋਈ ਬਦਲ ਹੈ ਤੇ ਨਾ
ਇਸਦੀ ਕਿਧਰੋਂ ਬਰਾਬਰੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਉਪ੍ਰੰਤ ਫ਼ਿਰ ਅਜੋਕੀ ਬੋਲੀ `ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਸੰਪੂਰਣ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਨੂੰ
‘ਮੂਲ ਮੰਤਰ’
ਕਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ
ਮੰਤ੍ਰਾਂ-ਜੰਤ੍ਰਾਂ-ਤੰਤ੍ਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ `ਚ ਲੈ ਲੈਣਾ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਣਾ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੇਧ, ਸਿੱਖਿਆ
ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਅਜੋਕੀਆਂ ਛਾਪੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀੜਾਂ `ਚ
“ਤਨੁ ਮਨੁ ਥੀਵੈ ਹਰਿਆ”
ਭਾਵ ਸੰਪੂਰਨ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ
ਇਸਤੇਮਾਲ ਬਦਲਵੇਂ ਉਪ੍ਰੌਕਤ ਚਾਰ (੪) ਸਰੂਪਾਂ `ਚ ਕੁਲ ੫੬੭ ਵਾਰੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਬਲਕਿ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੀਆਂ ਛਾਪੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀੜਾਂ `ਚ ਇੱਕ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸਦੇ ਚਾਰ ਸਰੂਪ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸਦੇ ਹਰੇਕ ਸੰਖੇਪ ਕੀਤੇ ਸਰੂਪ `ਚ
ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰੰਭ ‘ੴ’
ਤੇ ਸਮਾਪਤੀ
‘ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ’
ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਵਾਰ ਜੇਕਰ ਘਟਾਏ ਵੀ ਹਨ
ਤਾਂ ਉਹ ਕੇਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਨ ਹੀ ਹਨ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਸੰਖੇਪ ਤੋਂ ਸੰਖੇਪ ਕਰਕੇ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸਦੇ ਮੂਲ
ਸਰੂਪ ‘ੴ’
ਤੋਂ
‘ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ’
`ਚ ਬਿਲਕੁਲ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਸੰਨ
੧੯੩੬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀੜਾਂ `ਚ ਇਸ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੂਪ ਭਾਵ ਇਕੱਲਾ
‘ੴ’
ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ
ਕੁੱਝ ਬਾਣੀਆਂ ਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਅਰੰਭ `ਚ ਇਹ ਮੰਗਲਾਚਰਣ, ਆਪਣੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੂਪ `ਚ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ
ਲਈ ਯੋਗ ਭਾਸਦਾ ਹੈ ਕਿ
“ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ ਮ: ੩” ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ `ਚ ਵਰਤੇ
ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਸਰੂਪ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਸੰਪੂਰਨ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਅਥਵਾ ਮੂਲਮੰਤ੍ਰ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਝ
ਪਾਈ ਜਾਵੇ। ਤਾਂ ਤੇ:-
ਪਦ ਅਰਥ- ੴ--
ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ‘ਏਕ
ਓਅੰਕਾਰ’ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਸੰਸਕਿੁਤ ਦੇ
ਓਮ ਜਾਂ ‘ਓਮਕਾਰ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਭਿੰਨ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਹੇਠ
ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਸਪਸ਼ਟ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:-
“ਏਕਮ ਏਕੰਕਾਰੁ ਨਿਰਾਲਾ॥ ਅਮਰੁ ਅਜੋਨੀ ਜਾਤਿ ਨ ਜਾਲਾ॥”
(ਬਿਲਾਵਲ ਮ: ੧ ਪੰ: ੮੩੮)
“ਓਅੰਕਾਰਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਉਤਪਤਿ॥ ਓਅੰਕਾਰੁ ਕੀਆ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ॥
ਓਅੰਕਾਰਿ ਸੈਲ ਜੁਗ ਭਏ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਬੇਦ ਨਿਰਮਏ॥
ਓਅੰਕਾਰਿ ਸਬਦਿ ਉਧਰੇ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਰੇ॥”
( ਰਾਮਕਲੀ ਮ: ੧ ਦਖਣੀ ਓਅੰਕਾਰ ਪੰ: ੯੨੯)
ਚੇਤੇ ਰਹੇ!
ੴ
ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ `ਚ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ‘ਓਮਕਾਰ’ ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਅਸ਼ੁੱਧ
ਹੈ। ਹਿੰਦੀ `ਚ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ‘੧ਓਅੰਕਾਰ’ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ
ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਸਰੂਪ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਅਰਥਾਂ `ਚ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਾਤਨ ਉਚਾਰਣ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ, ਨਿਵੇਕਲਾ ਤੇ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ
ਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਮੂਲ ਉਚਾਰਣ ਬਾਰੇ ਨਿਰਣਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ੴ- ‘੧+ ਓੰ
+ਕਾਰ’ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਨੰਬਰਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ
ਅਰਥ ਹਨ:-
੧- ਅਕਾਲਪੁਰਖੁ ਇੱਕ
ਹੈ। ਇਥੇ ਗਿਣਤੀ ਵਾਚਕ ‘ਏਕਾ’ ਲਗਾ ਕੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ
ਕਿਸੇ ਭੁਲੇਖੇ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਕਿ ਸੰਪੂਰਨ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਰਤਾ-ਧਰਤਾ ਕੇਵਲ ਤੇ
ਕੇਵਲ ‘ਇਕ’ ਹੀ ਹੈ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਓੰ ਦੇ ਅਰਥ
ਹਨ, ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਰਚਨਾ ਦੇ ਜ਼ਰੇ ਜ਼ਰੇ `ਚ ਇੱਕ ਰਸ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਹਾਥੀ-ਗੈਂਡੇ ਆਦਿ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ
ਵਜੂਦ ਤੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ `ਚ ਵੀ
ਉਸ ਦਾ ਵਜੂਦ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ `ਚ ਘੱਟ ਤੇ ਕਿਸੇ `ਚ ਵੱਧ ਨਹੀਂ।
ਕਾਰ- ਲਕੀਰ, ਅਨੰਤ,
ਜਿਵੇਂ “ਚਉਗਿਰਦ ਹਮਾਰੈ
ਰਾਮ ਕਾਰ” (ਪੰ: ੮੧੯) ਕਾਰ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ
ਲਕੀਰ ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਲਕੀਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਉਸੇਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦਾ ਵੀ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ
ਸਕਦਾ। ਤਾਂ ਤੇ ੴ
ਦੇ ਸਮੂਹਕ ਅਰਥ ਹਨ:-
ਅਕਾਲਪੁਰਖੁ ਇੱਕ ਹੈ, ਸੰਪੂਰਣ ਰਚਨਾ `ਚ ਇੱਕ ਰਸ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ
ਦਾ ਅੰਤ ਤੇ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
(ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੀ ਬਾਕੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸ਼ਤ
ਨੰ: ੩ `ਚ) (ਚਲਦਾ)
#Instt. 02 Gu.ki.v.02.014#
ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ
‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ
‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ
ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ
ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।
EXCLUDING THIS BOOK “Gujri Ki Vaar M:3 Steek & GVD” BEING
LOADED IN ISTTS. Otherwise about
All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on
www.sikhmarg.com
it is to clarify that;
---------------------------------------------
For all the
Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit
Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but
easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of
Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/-
(in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free
distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’,
Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N.
Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New
Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808
web site-
www.gurbaniguru.org
|
. |