| . |
|
☬ ਮਲਾਰ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੧☬
(ਪੰ: ੧੨੭੮-੯੧)
ਸਟੀਕ, ਲੋੜੀਂਦੇ
ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ
ਸਹਿਤ
(ਕਿਸ਼ਤ-੨੪)
(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)
ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ
ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,
ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ
(ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956
(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੧ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)
(ਨੋਟ-ਪਉੜੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੁੱਝ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤ ਨੰ ੨੪ ਤੇ ੨੫
`ਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੀ)
ਸਲੋਕ ਮਃ ੧॥ ਸਰਮੁ ਧਰਮੁ ਦੁਇ ਨਾਨਕਾ ਜੇ ਧਨੁ ਪਲੈ ਪਾਇ॥ ਸੋ ਧਨੁ ਮਿਤ੍ਰੁ ਨ ਕਾਂਢੀਐ ਜਿਤੁ ਸਿਰਿ
ਚੋਟਾਂ ਖਾਇ॥ ਜਿਨ ਕੈ ਪਲੈ ਧਨੁ ਵਸੈ ਤਿਨ ਕਾ ਨਾਉ ਫਕੀਰ॥ ਜਿਨੑ ਕੈ ਹਿਰਦੈ ਤੂ ਵਸਹਿ ਤੇ ਨਰ ਗੁਣੀ
ਗਹੀਰ॥ ੧ ॥
ਮਃ ੧॥ ਦੁਖੀ ਦੁਨੀ ਸਹੇੜੀਐ ਜਾਇ ਤ ਲਗਹਿ ਦੁਖ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ
ਕਿਸੈ ਨ ਲਥੀ ਭੁਖ॥ ਰੂਪੀ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੈ ਜਾਂ ਦੇਖਾਂ ਤਾਂ ਭੁਖ॥ ਜੇਤੇ ਰਸ ਸਰੀਰ ਕੇ ਤੇਤੇ ਲਗਹਿ
ਦੁਖ॥ ੨ ॥
ਮਃ ੧॥ ਅੰਧੀ ਕੰਮੀ ਅੰਧੁ ਮਨੁ ਮਨਿ ਅੰਧੈ ਤਨੁ ਅੰਧੁ॥ ਚਿਕੜਿ ਲਾਇਐ ਕਿਆ
ਥੀਐ ਜਾਂ ਤੁਟੈ ਪਥਰ ਬੰਧੁ॥ ਬੰਧੁ ਤੁਟਾ ਬੇੜੀ ਨਹੀ ਨਾ ਤੁਲਹਾ ਨਾ ਹਾਥ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ
ਕੇਤੇ ਡੁਬੇ ਸਾਥ॥ ੩ ॥
ਮਃ ੧॥ ਲਖ ਮਣ ਸੁਇਨਾ ਲਖ ਮਣ ਰੁਪਾ ਲਖ ਸਾਹਾ ਸਿਰਿ ਸਾਹ॥ ਲਖ ਲਸਕਰ ਲਖ
ਵਾਜੇ ਨੇਜੇ ਲਖੀ ਘੋੜੀ ਪਾਤਿਸਾਹ॥ ਜਿਥੈ ਸਾਇਰੁ ਲੰਘਣਾ ਅਗਨਿ ਪਾਣੀ ਅਸਗਾਹ॥ ਕੰਧੀ ਦਿਸਿ ਨ ਆਵਈ
ਧਾਹੀ ਪਵੈ ਕਹਾਹ॥ ਨਾਨਕ ਓਥੈ ਜਾਣੀਅਹਿ ਸਾਹ ਕੇਈ ਪਾਤਿਸਾਹ॥ ੪ ॥
ਪਉੜੀ॥
ਇਕਨਾ ਗਲੀਂ ਜੰਜੀਰ ਬੰਦਿ ਰਬਾਣੀਐ॥ ਬਧੇ ਛੁਟਹਿ ਸਚਿ ਸਚੁ ਪਛਾਣੀਐ॥ ਲਿਖਿਆ ਪਲੈ ਪਾਇ ਸੋ ਸਚੁ
ਜਾਣੀਐ॥ ਹੁਕਮੀ ਹੋਇ ਨਿਬੇੜੁ ਗਇਆ ਜਾਣੀਐ॥ ਭਉਜਲ ਤਾਰਣਹਾਰੁ ਸਬਦਿ ਪਛਾਣੀਐ॥ ਚੋਰ ਜਾਰ ਜੂਆਰ ਪੀੜੇ
ਘਾਣੀਐ॥ ਨਿੰਦਕ ਲਾਇਤਬਾਰ ਮਿਲੇ ਹੜੑਵਾਣੀਐ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਚਿ ਸਮਾਇ ਸੁ ਦਰਗਹ ਜਾਣੀਐ॥ ੨੧ ॥
(ਪਉੜੀ ੨੧,
ਸਟੀਕ ਸਲੋਕਾਂ ਤੇ
ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’
ਸਹਿਤ)
ਸਲੋਕ ਮਃ ੧॥ ਸਰਮੁ ਧਰਮੁ ਦੁਇ ਨਾਨਕਾ, ਜੇ ਧਨੁ ਪਲੈ ਪਾਇ॥ ਸੋ ਧਨੁ ਮਿਤ੍ਰੁ
ਨ ਕਾਂਢੀਐ, ਜਿਤੁ ਸਿਰਿ ਚੋਟਾਂ ਖਾਇ॥ ਜਿਨ ਕੈ ਪਲੈ ਧਨੁ ਵਸੈ, ਤਿਨ ਕਾ ਨਾਉ ਫਕੀਰ॥ ਜਿਨੑ ਕੈ
ਹਿਰਦੈ ਤੂ ਵਸਹਿ, ਤੇ ਨਰ ਗੁਣੀ ਗਹੀਰ॥ ੧॥ ( ਪੰ:
੧੨੮੭)
ਪਦ ਅਰਥ: —
ਸਰਮੁ—ਇੱਜ਼ਤ।
ਦੁਇ—ਦੋਵੇਂ।
ਪਲੈ ਪਾਇ—ਮਿਲ
ਜਾਏ। ਜੇ ਧਨੁ ਪਲੈ ਪਾਇ—ਜੇ
ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਪਦਰਥ ਮਿਲ ਜਾਣ।
ਨ ਕਾਂਢੀਐ— ਨਹੀਂ
ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜਿਤੁ—ਜਿਸ
ਧਨ ਕਾਰਣ। ਸਿਰਿ—ਸਿਰ
`ਤੇ। ਖਾਇ—ਖਾਂਦਾ
ਹੈ, ਸਹਾਰਦਾ ਹੈ। ਕੈ
ਪਲੈ—ਦੇ ਪੱਲੇ `ਚ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ। ਜਿਨ ਕੈ
ਪਲੈ ਧਨੁ ਵਸੈ—ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਕੋਲ ਨਾਮ ਦਾ ਧਨ ਹੋਵੇ।
ਫਕੀਰ—ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ,
ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ। ਹਿਰਦੈ—ਹਿਰਦੇ
`ਚ। ਗੁਣੀ ਗਹੀਰ—ਗੁਣਾਂ
ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ।
ਨੋਟ-
ਇਸ ਸਲੋਕ `ਚ ਦੋ ਬੰਦ ਹਨ।
ਪਹਿਲੇ ਬੰਦ ਵਿਚਲਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਧਨ
ਸੰਸਾਰਕ ਧੰਨ, ਤੇ ਸ਼ੰਸਾਰਕ
ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਹੈ।
ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ ਬੰਦ ਵਿਚਲਾ
ਲਫ਼ਜ਼ ਧਨ
ਨਾਮ ਧਨ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ
ਲਈ ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਸਲੋਕ ਦੇ ਮੂਲ ਅਰਥਾਂ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹੋਏ:-
ਅਰਥ: —
“ਸਰਮੁ ਧਰਮੁ ਦੁਇ ਨਾਨਕਾ,
ਜੇ ਧਨੁ ਪਲੈ ਪਾਇ” -ਗੁਰੂ
ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਮਨੁੱਖ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਧਨ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮਿਲ
ਜਾਣ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੰਸਾਰ-ਸਮਾਜ `ਚ ਇੱਜ਼ਤ ਬਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਧਰਮ ਵੀ ਕਮਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਧਰਮ
ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
“ਸੋ ਧਨੁ ਮਿਤ੍ਰੁ ਨ ਕਾਂਢੀਐ, ਜਿਤੁ ਸਿਰਿ ਚੋਟਾਂ ਖਾਇ” - ਪਰ,
ਜਿਸ ਧਨ ਕਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਚੋਟਾਂ ਖਾਣੀਆਂ ਪੈਣ; ਉਸ ਧਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤ੍ਰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਭਾਵ, ਸੰਸਾਰਕ ਧੰਨ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਦਿ ਪਿਛੇ ਦੌੜਣ ਨਾਲ ਨਾ ਤਾਂ
ਕਿਸੇ ਦੀ ਅਸਲੋਂ ਇਜ਼ਤ ਬਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਜੀਵਨ ਰਹਿਣੀ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚਾ ਧਰਮੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।
(ਸ਼ਰਮ ਧਰਮ)
“ ਜਿਨ
ਕੈ ਪਲੈ ਧਨੁ ਵਸੈ, ਤਿਨ ਕਾ ਨਾਉ ਫਕੀਰ” -ਬਲਕਿ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਾਮ ਧਨ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲਾ ਧਨ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਉਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਦੇ
ਫ਼ਕੀਰ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰੇ ਤੇ ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
“ਜਿਨੑ ਕੈ ਹਿਰਦੈ ਤੂ ਵਸਹਿ, ਤੇ ਨਰ ਗੁਣੀ ਗਹੀਰ” - ਇਸ
ਲਈ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਘਰ `ਚ ਤੂੰ ਵੱਸਦਾ ਹੈਂ ਦਰਅਸਲ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ
ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ੧।
ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-
ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ, ਮਨੁੱਖ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਉਸ ਕੋਲ ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਧਨ ਪਦਾਰਥਾਂ
ਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਦਿ ਹੋਣ ਤਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਚੰਗਾ ਧਰਮੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇਜ਼ਤ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਜਾਚੇ ਕੰਗਾਲਤਾ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਧਰਮ ਕਮਾਉਣਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਮਾਜ `ਚ
ਇਜ਼ਤ ਖੱਟਣੀ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।
ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਉਹ ਵੀ ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਪਿਛੇ
ਦੌੜਣ ਵਾਲਾ, ਜੀਵਨ ਭਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਹੀ ਝਾਗਦਾ ਤੇ ਚੋਟਾਂ ਖਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ
ਪਿਛੇ ਦੌੜਣ ਵਾਲਾ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹੇ ਕੁਕਰਮ ਵੀ ਕਰਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਣ
ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਕਰਮਾਂ ਕਾਰਣ, ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਜੀਵਨ
ਵੀ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਗੁਣਾਹਾਂ ਤੇ ਜੁਰਮਾਂ ਦਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਾਰੇ ਦਾ ਮੂਲ ਉਸਦੀ
ਸੰਸਾਰਕ ਧਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਚਣਚੇਤ ਤੇ ਨਿਤ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ।
ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਾਮ ਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ `ਚ ਉਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰੇ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਹਿਰਦੇ ਘਰ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਜੀਊੜੇ ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ
ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਮਾਇਕ ਅਉਗੁਣਾ ਤੋਂ ਪਾਕ-ਸਾਫ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਫ਼ਿਰ ਭਾਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਤਲ ਉਹ ਕੰਗਾਲ ਹੀ ਕਿਉਂ
ਨਾ ਹੋਣ।
ਮਃ ੧॥ ਦੁਖੀ ਦੁਨੀ ਸਹੇੜੀਐ, ਜਾਇ ਤ ਲਗਹਿ ਦੁਖ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ,
ਕਿਸੈ ਨ ਲਥੀ ਭੁਖ॥ ਰੂਪੀ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੈ, ਜਾਂ ਦੇਖਾਂ ਤਾਂ ਭੁਖ॥ ਜੇਤੇ ਰਸ ਸਰੀਰ ਕੇ, ਤੇਤੇ ਲਗਹਿ
ਦੁਖ॥ ੨॥
ਪਦ ਅਰਥ :
— ਦੁਖੀ—
ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ, ਬੇਅੰਤ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝੱਲ ਕੇ, ਬਹੁਤੇਰੀਆਂ ਦੁਖ ਸਹਿ ਸਹਿ ਕੇ।
ਦੁਨੀ—ਦੁਨੀਆ
ਦੇ, ਦੁਨੀਆਵੀ, ਮਾਇਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠੇ ਕਰਣਾ।।
ਸਹੇੜੀਐ—ਆਪਣੇ
ਲਈ ਆਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਜਾਇ ਤ—ਜੇ ਚਲੇ ਜਾਣ, ਜੇ
ਖੁੱਸ ਜਾਣ। ਲਗਹਿ—ਲੱਗਦੇ
ਹਨ। ਲਗਹਿ ਦੁਖ—ਦੁਖੀ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਹੋਰ ਤੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰੋਗ ਵੀ
ਲੱਗ ਜਾਦੇ ਹਨ, ਆ ਘੇਰਦੇ ਹਨ।
ਰੂਪੀ—ਰੂਪਾਂ
ਦੀ ਰਾਹੀਂ, ਰੂਪ ਵੇਖ ਵੇਖ ਕੇ, ਸੰਸਾਰਕ ਖਿੱਚਾਂ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਰੰਗ ਤਮਾਸ਼ੇ ਤੇ ਐਸ਼ੋ-ਇਸ਼ਰਤ।
ਰਸ—ਚਸਕੇ।
ਤੇਤੇ—ਉਤਨੇ
ਹੀ। ਤੇਤੇ ਲਗਹਿ ਦੁਖ—ਉਤਨੇ
ਹੀ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।
ਅਰਥ: —
“ਦੁਖੀ ਦੁਨੀ ਸਹੇੜੀਐ,
ਜਾਇ ਤ ਲਗਹਿ ਦੁਖ” -ਬੇਅੰਤ
ਦੁੱਖ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝੱਲ ਝੱਲ ਕੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੁਨਿਆਵੀ ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਜੇ ਇਹ ਧਨ
ਪਦਾਰਥ ਸਹੂਲਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਖੁੱਸ ਜਾਣ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ ਆ ਘੇਰਦੇ
ਹਨ।
“ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਬਿਨੁ, ਕਿਸੈ ਨ ਲਥੀ ਭੁਖ” - ਗੁਰੂ
ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਨਾਮ ਅਥਵਾ ਉਸ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾ
ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਭਾਵ ਸੰਸਾਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਾਲੀ ਭੁਖ ਕਤਈ ਨਹੀਂ ਮਿੱਟ ਸਕਦੀ।
“ਰੂਪੀ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੈ, ਜਾਂ ਦੇਖਾਂ ਤਾਂ ਭੁਖ॥ ਜੇਤੇ ਰਸ ਸਰੀਰ ਕੇ, ਤੇਤੇ
ਲਗਹਿ ਦੁਖ” - ਇਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰਕ ਰੂਪ ਰੰਗ ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਸੁਹੱਪਣ ਆਦਿ ਵੱਲ ਵੀ ਜਿਤਨੇ ਵਧਦੇ ਜਾਉ, ਉਤਨੀ ਹੀ ਇਨਾਂ
ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤੇ ਭੁੱਖ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜਿਤਨੇ ਰਸ ਤੇ ਚਸਕੇ
ਵਧਾਏ ਜਾਣ, ਉਤਨੇ ਹੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਲੱਗਦੇ ਜਾਣ ਗੇ। ੨।
ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਦੂਜੇ
ਸਲੋਕ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਰ ਖੋਲਦੇ ਹਨ। ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਬੇਅੰਤ
ਦੁੱਖ-ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝੱਲ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਨਿਆਵੀ ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਠੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਬਣਉਂਦਾ ਹੈ।
ਫ਼ਿਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਣ ਇਸ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਖੁੱਸ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਤੇ ਨਵੇਂ
ਨਵੇਂ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ ਘੇਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਤਲ ਦੇ ਰੂਪ ਰੰਗ ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਆਦਿ
ਵੱਲ ਵੀ ਜਿਤਨੇ ਵਧ ਵਧਦੇ ਜਾਉ, ਉਤਨੀ ਹੀ ਇਨਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤੇ ਭੁੱਖ ਵੀ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜਿਤਨੇ ਰਸ ਤੇ ਚੱਸਕੇ ਵਧਾਏ ਜਾਣ, ਉਤਨੇ ਹੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਲੱਗਦੇ
ਜਾਣ ਗੇ। ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਨਾਮ ਅਥਵਾ ਉਸ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾ
ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਹ ਸੰਸਾਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਭੁਖ, ਲਾਲਸਾ ਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।
ਮਃ ੧॥ ਅੰਧੀ ਕੰਮੀ ਅੰਧੁ ਮਨੁ, ਮਨਿ ਅੰਧੈ ਤਨੁ ਅੰਧੁ॥ ਚਿਕੜਿ ਲਾਇਐ ਕਿਆ
ਥੀਐ, ਜਾਂ ਤੁਟੈ ਪਥਰ ਬੰਧੁ॥ ਬੰਧੁ ਤੁਟਾ ਬੇੜੀ ਨਹੀ ਨਾ ਤੁਲਹਾ ਨਾ ਹਾਥ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ
ਕੇਤੇ ਡੁਬੇ ਸਾਥ॥ ੩॥ (ਪੰ: ੧੨੮੭)
ਪਦ ਅਰਥ: —
ਅੰਧੀ ਕੰਮੀ—ਉਹ
ਕੰਮ ਜਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰਹੀਣ ਹੋ ਕੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ।
ਅੰਧੁ—ਅੰਨ੍ਹਾ,
ਵਿਚਾਰਹੀਣ, ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ, ਅਗਿਆਨੀ।
ਮਨਿ ਅੰਧੈ—ਜੇ
ਮਨ `ਚ ਹੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਭਰੀ ਹੋਵੇ।
ਤਨੁ—ਸਰੀਰ,
ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਰਮ ਇੰਦ੍ਰੇ।
ਪਥਰ ਬੰਧੁ—ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ
ਬੰਨ੍ਹ ਜਿਹੜਾ ਦਰਿਆ ਕੰਡੇ ਬਨਾਇਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ;
ਪ੍ਰਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ-ਪ੍ਰਭੂ
ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ।
ਚਿਕੜਿ ਲਾਇਐ—ਜੇ
ਚਿੱਕੜ ਲਾਇਆ ਜਾਏ,
ਪ੍ਰਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ- ਜੇ
ਮਨਮਤਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹੋਰ ਅਸਰਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਕੜ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ।
ਕਿਆ ਥੀਅ—
ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਾਰਦਾ।
ਤੁਲਹਾ—ਹੌਲੀਆਂ
ਹੌਲੀਆਂ ਲੱਕੜਾਂ ਦਾ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਗੱਠਾ ਜੋ ਦਰੀਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੇ ਲੋਕ ਬੇੜੀ ਦੇ ਥਾਂ ਆਮ ਵਰਤਦੇ ਸਨ।
ਹਾਥ—ਡੂੰਘਾਈ,
ਥਹੁ। ਕੇਤੇ—ਅਨੇਕਾਂ,
ਭਾਵ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਆਵਾਗਉਣ ਤੇ ਜਨਮਾਂ ਜੂਨਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗਰਭਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ
ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਥ—ਕਾਫ਼ਲੇ,
ਪੂਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰ।
ਅਰਥ: —
“ਅੰਧੀ
ਕੰਮੀ, ਅੰਧੁ ਮਨੁ, ਮਨਿ ਅੰਧੈ, ਤਨੁ ਅੰਧੁ” -ਜਿਉਂ
ਜਿਉਂ ਵਿਚਾਰ-ਹੀਣ ਹੋ ਕੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨ ਅਗਿਆਨਤਾ
ਦੇ ਹਨੇਰੇ `ਚ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋੇਰ ਡੁੱਬਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦਸੋਂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਰਮ ਇੰਦ੍ਰੇ
ਵੀ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ, ਅੱਖਾਂ ਕੰਨ, ਹੱਥ ਪੈਰ ਆਦਿ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੁੱਠੇ
ਰਾਹ ਹੀ ਟੋਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
“ਚਿਕੜਿ ਲਾਇਐ ਕਿਆ ਥੀਐ, ਜਾਂ ਤੁਟੈ ਪਥਰ ਬੰਧੁ” - ਜਦੋਂ
ਦਰਿਆ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਿਆ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਥੇ ਚਿੱਕੜ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ
ਆਉਂਦਾ। ਭਾਵ, ਜਿਸ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ `ਚੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਵਾਲਾ ਪੱਕਾ ਆਸਰਾ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ
ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਥੇ ਮਨਮਤਾਂ, ਕਰਕਾਂਡਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹੋਰ ਆਸਰਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਕੜ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਬੰਦ
ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
“ਬੰਧੁ ਤੁਟਾ ਬੇੜੀ ਨਹੀ ਨਾ ਤੁਲਹਾ ਨਾ ਹਾਥ” -
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਬੰਨ੍ਹ ਹੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਾ ਉਥੇ ਬੇੜੀ ਰਹੇਗੀ ਤੇ ਨਾ ਤੁਲਹਾ ਤੇ ਨਾ ਉਥੋਂ
ਪਾਣੀ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦਾ ਹੀ ਥਹੁ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ।
ਭਾਵ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਨਹੀੇਂ,
ਉਥੇ ਨਾ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਨਾ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਨ ਚੋਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ
ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਪੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਤੇ ਹੋਰ
ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਫਲ ਆੜਾਂ ਤੋੜਾਂ `ਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿਕੇ ਹੀ ਡੁੱਬਦਾ ਤੇ ਗ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਜਾਵੇਗਾ।
“ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਵਿਣੁ ਕੇਤੇ ਡੁਬੇ ਸਾਥ” - ਗੁਰੂ
ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬੇੜੀ ਤੁਲਹੇ ਤੋਂ
ਬਿਨਾ ਪੂਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰ ਡੁੱਬਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ ਪੂਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰ ਆਪਣੇ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ
ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਆਵਾਗਉਣ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ੩।
ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-
ਉਪ੍ਰੰਤ ਤੀਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ
ਗੁਰਦੇਵ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਟੋਰਦੇ ਹੋਏ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਵਿਚਾਰ-ਹੀਣ ਹੋ
ਕੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਇਹ ਮਨ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋੇਰ, ਗਹਿਰੇ ਹਨੇਰੇ
`ਚ ਡੁੱਬਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦਸੋਂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਰਮ ਇੰਦ੍ਰੇ
ਵੀ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਲਗਤਾਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੁੱਠੇ ਰਾਹ ਟੋਰਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਦੇਵ ਇਥੇ ਇੱਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਖੋਲਦੇ
ਹਨ। ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਬੰਨ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਕੜ ਕਾਰਣ
ਬੇੜੀਆਂ- ਤੁਲਹੇ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਅਜਿਹੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕਦੇ ਵੀ
ਚਿੱਕੜ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਜੇ ਇਹ ਚਿੱਕੜ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ
ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗਾ। ਜਿਹੜੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਣ ਗੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ `ਚ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ
ਜਾਣਗੇ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਰਿਆ (ਭਵਜਲ) ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਣ ਲਈ
ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਦੇ ਪੱਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਸ ਬੰਨ੍ਹ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ
ਗੁਰੂ ਬੇੜੀ ਅਥਵਾ ਤੁਲਹੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਬੇੜੀ-ਤੁਲਹੇ `ਤੇ ਸਵਾਰ
ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਬੰਨ੍ਹ, ਬੇੜੀ-ਤੁਲਹੇ ਬਿਨਾ ਸੰਸਾਰ
ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਣਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।
ਇਸ ਦੇ
ਉਲਟ, ਉਹ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹੋਰ ਆਹਰਾਂ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾਕੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਬੇੜੀ
ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਆਹਰ, ਉਸ ਚਿੱਕੜ ਦੀ ਨਿਆਂਈ ਹੁੰਦੇ
ਹਨ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ, ਅਜਿਹੇ ਬੇੜਿਆਂ `ਤੇ ਚੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਪੂਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰ ਡੁੱਬਦੇ ਭਾਵ ਦੁਰਲਭ
ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮੁੜ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
(ਪਉੜੀ ਦਾ ਬਾਕੀ ਭਾਗ ਅੱਗੇ ਕਿਸ਼ਤ ੨੫
`ਚ ਪੜੋ ਜੀ) (ਚਲਦਾ)
#Instt. 23.20 Mlkiv.03.014#
ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ
‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ
‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ
ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ
ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।
EXCLUDING THIS BOOK “Malaar Ki Vaar M:1 Steek & GVD” BEING
LOADED IN ISTTS. Otherwise about
All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on
www.sikhmarg.com
it is to clarify that;
---------------------------------------------
For all the
Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit
Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but
easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of
Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/-
(in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free
distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’,
Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N.
Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New
Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808
web site-
www.gurbaniguru.org
|
. |