.

☬ ੴਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ☬

ਵਾਰ ਮਾਝ ਕੀ, ਮਹਲਾ ੧-ਸਟੀਕ (ਪੰ: ੧੩੭- ੧੫੦)

(ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ) (ਕਿਸ਼ਤ ੨੯)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮਃ ੧॥ ਮਾਰੂ ਮੀਹਿ ਨਸ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ ਅਗੀ ਲਹੈ ਨ ਭੁਖ॥ ਰਾਜਾ ਰਾਜਿ ਨ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ ਸਾਇਰ ਭਰੇ ਕਿਸੁਕ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮ ਕੀ ਕੇਤੀ ਪੁਛਾ ਪੁਛ॥ ੧ 

ਮਹਲਾ ੨॥ ਨਿਹਫਲੰ ਤਸਿ ਜਨਮਸਿ ਜਾਵਤੁ ਬ੍ਰਹਮ ਨ ਬਿੰਦਤੇ॥ ਸਾਗਰੰ ਸੰਸਾਰਸਿ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ ਤਰਹਿ ਕੇ॥ ਕਰਣ ਕਾਰਣ ਸਮਰਥੁ ਹੈ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਬੀਚਾਰਿ॥ ਕਾਰਣੁ ਕਰਤੇ ਵਸਿ ਹੈ ਜਿਨਿ ਕਲ ਰਖੀ ਧਾਰਿ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਖਸਮੈ ਕੈ ਦਰਬਾਰਿ ਢਾਢੀ ਵਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਖਸਮੁ ਕਲਾਣਿ ਕਮਲੁ ਵਿਗਸਿਆ॥ ਖਸਮਹੁ ਪੂਰਾ ਪਾਇ ਮਨਹੁ ਰਹਸਿਆ॥ ਦੁਸਮਨ ਕਢੇ ਮਾਰਿ ਸਜਣ ਸਰਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਨਿ ਸਚਾ ਮਾਰਗੁ ਦਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰਿ ਕਾਲੁ ਵਿਧਉਸਿਆ॥ ਢਾਢੀ ਕਥੇ ਅਕਥੁ ਸਬਦਿ ਸਵਾਰਿਆ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਣ ਗਹਿ ਰਾਸਿ ਹਰਿ ਜੀਉ ਮਿਲੇ ਪਿਆਰਿਆ॥ ੨੩ 

ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਤੋਂ ੨੭ ਸਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼- ਇਸ ਚਲਦੀ ਵਾਰ `ਚ ਕੁਲ ੨੭ ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਤੋਂ ੨੭, ਇਹ ਪੰਜ ਪਉੜੀਆਂ ਵਾਰ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਹਥਲੀ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੩ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਕਿ ਸਫ਼ਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ? ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੪ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੫ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤ੍ਰ ਦਾ ਇਕੋ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਜਿਸ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੬ ਇਕੋ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਬਿਆਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਅੰਤ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੭ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਆਕਾਲਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਸਦਕਾ ਇਹ ਵਾਰ ਹੋਂਦ `ਚ ਆਈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਸ ਅੰਤਮ ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੀ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਤੁੱਛ ਬਿਆਣਿਆ ਹੈ।

(ਸਟੀਕ ਪਉ: ੨੩-ਲੋੜੀਂਦੀ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮ: ੧॥ ਮਾਰੂ ਮੀਹਿ ਨ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ ਅਗੀ ਲਹੈ ਨ ਭੁਖ॥ ਰਾਜਾ ਰਾਜਿ ਨ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ ਸਾਇਰ ਭਰੇ ਕਿ ਸੁਕ॥ ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮੁ ਕੀ, ਕੇਤੀ ਪੁਛਾ ਪੁਛ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੮}

ਪਦ ਅਰਥ: ਮੀਹਿ—ਮੀਂਹ ਨਾਲ। ਮਾਰੂ—ਰੇਤ-ਥਲਾ (ਜਿਵੇਂ ਮਾਰੂਥਲ… ਰੇਗਿਸਤਾਨ)। ਰਾਜਿ—ਰਾਜ ਨਾਲ। ਸਾਇਰ ਭਰੇ—ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ। ਕਿ—ਕੀਹ? ਸੁਕ—ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੁੱਕਣਾ। ਕੇਤੀ ਪੁਛਾ ਪੁਛ—ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਤਾਂਘ ਹੁੰਦੀ ਹੈ—ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ।

{ਨੋਟ : —ਰੇਤ-ਥਲੇ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਉ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹਟਦਾ, ਲੱਕੜਾਂ ਅੱਗ ਸਾੜਨ ਦੇ ਸੁਭਾਉ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ; ਭਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਅਗਾਧਤਾ ਨੂੰ ਸੁੱਕ ਨਹੀਂ ਮੁਕਾ ਸਕਦੀ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮ-ਰਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਨਾਮ ਭੁੱਖ ਦਾ ਕਦੇ ਖ਼ਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। (ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ)}।

ਅਰਥ : —ਮਾਰੂ ਮੀਹਿ ਨ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ” ਜਿਵੇਂ ਜਿਤਨਾ ਚਾਹੇ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਰਵੇ ਪਰ ਰੇਤ ਦੇ ਥਲੇ ਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਰੱਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਭਾਵ ਉਹ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਪਾਣੀ ਮੰਗਦਾ ਹੈ।

“ਅਗੀ ਲਹੈ ਨ ਭੁਖ” ਜਿਤਣਾ ਚਾਹੋ ਬਾਲਣ ਪਾਂਦੇ ਜਾਵੋ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਗ ਦੀ ਸਾੜਨ ਵਾਲੀ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦੀ।

“ਰਾਜਾ ਰਾਜਿ ਨ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ” ਇਹੀ ਹਾਲ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਜਾ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਪਾਟ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੱਜਦਾ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਰਾਜ ਪਾਟ ਚਾਹੇ ਜਿਤਨਾ ਵੀ ਫ਼ੈਲਦਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤਾਂ ਚਾਹੇ ਜਿਤਣੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਜਾਣ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਰੱਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਲਾਲਸਾ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਹੋਰ ਤੇ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

“ਸਾਇਰ ਭਰੇ ਕਿ ਸੁਕ” ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਸੁੱਕ ਕੀਹ ਆਖ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਭਾਵ, ਕਿਤਨੀ ਤਪਸ਼ ਪਈ ਪਵੇ, ਭਰੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕ ਨਹੀਂ ਮੁਕਾ ਸਕਦੀ।

“ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਨਾਮੁ ਕੀ, ਕੇਤੀ ਪੁਛਾ ਪੁਛ” ਤਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਨਾਮ ਜਪਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗੇ ਜੀਊੜਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਘਰ ਅੰਦਰ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੀ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਤਾਂਘ ਹੁੰਦੀ ਹੈ—ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਅਥਵਾ ਬਿਆਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਇਸ ਸਲੋਕ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਵਡਭਾਗੀ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੋਮ ਰੋਮ ਤੇ ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਵਾਲੀ ਤਾਂਘ ਕਦੇ ਮੁਕਦੀ ਜਾਂ ਘਟਦੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਧਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਹੀ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਘਰ ਅੰਦਰ, ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭੁਖ ਸਾਹਮਣੇ ਸੰਸਾਰਕ ਰਸ ਕਸ, ਵਿਕਾਰ ਤੇ ਖਿੱਚਾਂ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਪਾਇਆਂ ਨਹੀਂ ਰਖਦੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਲੀ ਉਸ ਤਾਂਘ ਨੂੰ ਘਟਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਹਲਾ ੨॥ ਨਿਹਫਲੰ ਤਸਿ ਜਨਮਸਿ ਜਾਵਤੁ ਬ੍ਰਹਮ ਨ ਬਿੰਦਤੇ॥ ਸਾਗਰੰ ਸੰਸਾਰਸਿ ਗੁਰਪਰਸਾਦਿ ਤਰਹਿ ਕੇ॥ ਕਰਣ ਕਾਰਣ ਸਮਰਥੁ ਹੈ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਬੀਚਾਰਿ॥ ਕਾਰਣੁ ਕਰਤੇ ਵਸਿ ਹੈ ਜਿਨਿ ਕਲ ਰਖੀ ਧਾਰਿ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੮}

ਪਦ ਅਰਥ: ਨਿਹਫਲੰ…. ਬਿਰਥਾ, ਵਿਅਰਥ। ਤਸਿ—ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ। ਜਨਮਸਿ—ਜਨਮ +ਅਸਤਿ। ਅਸਤਿ—ਹੈ। ਜਨਮਸਿ— ਜਨਮ ਹੈ। ਜਾਵਤੁ—ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿੰਦਤੇ—ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰਸਿ—ਸੰਸਾਰ ਦਾ। ਤਰਹਿ—ਤਰਦੇ ਹਨ। ਕੇ—ਕਈ ਜੀਵ, ਕਈ ਮਨੁੱਖ। ਕਰਣ—ਜਗਤ। ਬੀਚਾਿ…. ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਤੇ ਸਮਝ ਕੇ, ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰ ਕੇ। ਕਲ—ਕਲਾ, ਸੱਤਿਆ।

{ਨੋਟ: —ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਕੇ’ ਦਾ ਅਰਥ “ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ” ਕਰਨਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ‘ਕ੍ਰਿਆ’ “ਤਰਹਿ” ਬਹੁ-ਵਚਨ ਹੈ। ‘ਜਪੁਜੀ’ ਦੇ ਆਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ “ਕੇ ਨੇੜੇ ਕੇ ਦੂਰਿ” —ਇਥੇ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਕੇ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਕਈ’ (ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ)}।

ਅਰਥ: “ਨਿਹਫਲੰ ਤਸਿ ਜਨਮਸਿ ਜਾਵਤੁ, ਬ੍ਰਹਮ ਨ ਬਿੰਦਤੇ” ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ, ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਜਨਮ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਤੇ ਬਿਰਥਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਸਾਗਰੰ ਸੰਸਾਰਸਿ, ਗੁਰਪਰਸਾਦਿ ਤਰਹਿ ਕੇ” ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ, ਜੋ ਬੰਦੇ ਨਾਮ ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਕਰਣ ਕਾਰਣ ਸਮਰਥੁ ਹੈ, ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਬੀਚਾਰਿ” ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਜਾਮੇ `ਚ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਐ ਭਾਈ! ਉਹ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ, ਜੋ ਜਗਤ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ; ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰਨ-ਜੋਗ ਤੇ ਜਗਤ ਬਨਾਣ ਦੇ ਸਮ੍ਰਥ ਹੈ, ਤੂੰ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ, ਸਮਝ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰ।

“ਕਾਰਣੁ ਕਰਤੇ ਵਸਿ ਹੈ ਜਿਨਿ ਕਲ ਰਖੀ ਧਾਰਿ” ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਜਗਤ `ਚ ਆਪਣੀ ਸੱਤਿਆ ਟਿਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਇਹ ਸਾਰੀ ਖੇਡ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੈ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨਿਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖਾ ਹਿਰਦੇ `ਚ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਬਿਰਥਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਰਥਾ ਜਨਮ ਦੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਥ ਹਨ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅੱਗ `ਚ ਸੜਦਾ ਤੇ ਆਤਮਕ ਮੌਤੇ ਮਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਸਲੋਕ `ਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।

ਪਉੜੀ॥ ਖਸਮੈ ਕੈ ਦਰਬਾਰਿ, ਢਾਢੀ ਵਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਖਸਮੁ ਕਲਾਣਿ, ਕਮਲੁ ਵਿਗਸਿਆ॥ ਖਸਮਹੁ ਪੂਰਾ ਪਾਇ, ਮਨਹੁ ਰਹਸਿਆ॥ ਦੁਸਮਨ ਕਢੇ ਮਾਰਿ, ਸਜਣ ਸਰਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਨਿ, ਸਚਾ ਮਾਰਗੁ ਦਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰਿ, ਕਾਲੁ ਵਿਧਉਸਿਆ॥ ਢਾਢੀ ਕਥੇ ਅਕਥੁ, ਸਬਦਿ ਸਵਾਰਿਆ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਣ ਗਹਿ ਰਾਸਿ, ਹਰਿ ਜੀਉ ਮਿਲੇ ਪਿਆਰਿਆ॥ ੨੩॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੮}

ਪਦ ਅਰਥ: ਢਾਢੀ—ਸਿਫ਼ਤਿ ਕਰਨ ਵਾਲਾ। ਕਲਾਣਿ—ਕਲਾਣ ਕੇ, ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਕੇ, ੳੇਚਾਰ ਕੇ। ਵਿਗਸਿਆ—ਖਿੜ ਪਿਆ। ਪੂਰਾ—ਪੂਰਾ ਮਰਤਬਾ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਰਮ ਉੱਚ ਅਵਸਥਾ। ਰਹਸਿਆ—ਖੇੜੇ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ, ਟਿਕਾਅ `ਚ ਆ ਚੁੱਕਾ ਜੀਵਨ, ਸਦੀਵੀ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਦੁਸਮਨ— ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੈਰੀ, ਕਾਮਾਦਿਕ ਵਿਕਾਰ। ਸਜਣ—ਨਾਮ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਗਿਆਨ-ਇੰਦ੍ਰੇ। ਸਰਸਿਆ… ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰ ਦੇ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੇਵਨਿ—ਸੇਂਵਦੇ ਹਨ, ਹੁਕਮ `ਚ ਤੁਰਦੇ ਹਨ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਕਰਣੀ ਤੇ ਰਜ਼ਾ `ਚ ਕਿਉਂ ਕਿੰਤੂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਸਦਾ ਮਿਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਣਦੇ ਹਨ। ਮਾਰਗੁ—ਰਸਤਾ, ਗੁਰੂ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਤਾਂਉਂਦੇ ਹਨ, ਮਨਮੱਤੀਏ ਹੂੜਮਤੀਏ ਆਦਿ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਚਲਦੇ। ਵਿਧਉਸਿਆ—ਨਾਸ ਕੀਤਾ, ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਲੁ ਵਿਧਉਸਿਆ …ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਦਾ ਭਯ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਗੇੜ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਣਾਂ ਰਾਸਿ—ਗੁਣ ਦੀ ਪੂੰਜੀ। ਗਹਿ—ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ, ਲੈ ਕੇ।

ਅਰਥ: — “ਖਸਮੈ ਕੈ ਦਰਬਾਰਿ, ਢਾਢੀ ਵਸਿਆ” ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਜੀਵਨ ਰਹਿਣੀ ਕਰਕੇ ਸਦਾ ਮਾਲਕ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ `ਚ ਹੀ ਵੱਸਦਾ ਹੈ।

“ਸਚਾ ਖਸਮੁ ਕਲਾਣਿ, ਕਮਲੁ ਵਿਗਸਿਆ” ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਖਸਮ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਾਲਾਹ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਉ ਕਾਰਨ, ਉਸ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਸਦਾ-ਕਉਲ ਫੁਲ ਵਾਂਙ ਹੀ ਖਿੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

“ਖਸਮਹੁ ਪੂਰਾ ਪਾਇ, ਮਨਹੁ ਰਹਸਿਆ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਮਰਤਬਾ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਚ ਤੱਮ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮਨ ਕਰਕੇ ਹੁਲਾਸ ਤੇ ਖੇੜੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

“ਦੁਸਮਨ ਕਢੇ ਮਾਰਿ, ਸਜਣ ਸਰਸਿਆ” ਕਿਉਂਕਿ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕਾਮਾਦਿਕ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਰਮ-ਇੰਦ੍ਰੇ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸਜਨ ਤੇ ਮਿਤ੍ਰ ਬਣਕੇ ਟਹਿਕਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਸਚਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਨਿ, ਸਚਾ ਮਾਰਗੁ ਦਸਿਆ” ਅਜਿਹੀ ਉਭਰ ਚੁੱਕੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਗਿਆਨ-ਇੰਦ੍ਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ `ਚ ਟੁਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

“ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰਿ, ਕਾਲੁ ਵਿਧਉਸਿਆ” ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ, ਸਤਿਗੁਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਸਦਕਾ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਦਾ ਭਯ ਦੂਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਗੇੜ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਢਾਢੀ ਕਥੇ ਅਕਥੁ, ਸਬਦਿ ਸਵਾਰਿਆ” ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਸੁਧਰਿਆ ਹੋਇਆ ਢਾਢੀ, ਸਦਾ ਅਕੱਥ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣ ਹੀ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਗੁਣ ਗਹਿ ਰਾਸਿ, ਹਰਿ ਜੀਉ ਮਿਲੇ ਪਿਆਰਿਆ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਢਾਢੀ, ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੀ ਪੂੰਜੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ, ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ, ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੨੩।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਇਸ ਸਾਰੀ ਪਉੜੀ `ਚ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ `ਚ ਆ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਾਲੇ ਜੀਊੜੇ “ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰਿ, ਕਾਲੁ ਵਿਧਉਸਿਆ” ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ, ਜੀਵਨ ਅਨੰਦ ਮਈ, ਟਿਕਾਅ ਵਾਲਾ ਤੇ ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਕੇ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਰਤੇ `ਚ ਹੀ ਸਮਾਅ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।

ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ-ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ “ਮਾਰੂ ਮੀਹਿ ਨਸ ਤ੍ਰਿਪਤਿਆ…” `ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਤਾਂਘ ਨਾਲ ਲਬਾਲਬ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਿਆਣ ਕਰਣ ਲਈ ਚਾਰ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ।

ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਰਖਾ ਚਾਹੇ ਜਿਤਣੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰੇਤ ਦੇ ਥਲੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਦੂਜਾ, ਅੱਗ `ਚ ਚਾਹੇ ਜਿਨਾਂ ਵਧ ਬਾਲਣ ਪੈਂਦਾ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਅੱਗ ਦੀ ਸਾੜਣ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ। ਤੀਜਾ, ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਕੋਲ ਚਾਹੇ ਕਿਨੀਂ ਵੀ ਰਾਜਸੀ ਤਾਕਤ ਵਧਦੀ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਰੱਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਲਾਲਸਾ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਘਟਦੀ ਹੈ। ਚੌਥਾ, ਚਾਹੇ ਜਿਨੀਂ ਤਪਸ਼ ਵਧੇ ਜਾਂ ਸੋਕਾ ਪਵੇ, ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ `ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਮਿਸਾਲਾਂ ਵਰਤ ਕੇ ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਤਾਂਘ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਿਰਦੇ `ਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੇ ਵਿਕਾਰ ਆਦਿ ਆਪਣਾ ਮਾਰੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ।

ਉਪ੍ਰੰਤ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ “ਨਿਹਫਲੰ ਤਸਿ ਜਨਮਸਿ ਜਾਵਤੁ ਬ੍ਰਹਮ ਨ ਬਿੰਦਤੇ” `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨਿਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖਾ ਹਿਰਦੇ `ਚ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਬਿਰਥਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਰਥਾ ਜਨਮ ਦੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਥ ਹਨ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅੱਗ `ਚ ਸੜਦਾ ਤੇ ਆਤਮਕ ਮੌਤੇ ਮਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਉਹ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਜੀਊੜੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।

ਉਪ੍ਰੰਤ ਸੰਪੂਰਣ ਪਉੜੀ “ਖਸਮੈ ਕੈ ਦਰਬਾਰਿ ਢਾਢੀ ਵਸਿਆ॥ ਸਚਾ ਖਸਮੁ ਕਲਾਣਿ ਕਮਲੁ ਵਿਗਸਿਆ” `ਚ ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਬਿਆਣਿਆ ਹੈ। (ਚਲਦਾ) #29 MkV.GVDs29.2304.12#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Majh Ki Vaar M:1 GVD & Steek” being loaded in instalments. Otherwise All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat 6Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.