.

☬ ੴਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ☬

ਵਾਰ ਮਾਝ ਕੀ, ਮਹਲਾ ੧-ਸਟੀਕ (ਪੰ: ੧੩੭- ੧੫੦)

(ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ) (ਕਿਸ਼ਤ ੨੭)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੧ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮਃ ੧॥ ਤੁਮੀ ਤੁਮਾ ਵਿਸੁ ਅਕੁ ਧਤੂਰਾ ਨਿਮੁ ਫਲੁ॥ ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਵਸਹਿ ਤਿਸੁ, ਜਿਸੁ ਤੂੰ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਹੀ॥ ਨਾਨਕ ਕਹੀਐ ਕਿਸੁ ਹੰਢਨਿ, ਕਰਮਾ ਬਾਹਰੇ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੂ ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ, ਕਬ ਉਤਮ ਕਬ ਨੀਚ॥ ਕਬ ਚੰਦਨਿ, ਕਬ ਅਕਿ ਡਾਲਿ, ਕਬ ਉਚੀ ਪਰੀਤਿ॥ ਨਾਨਕ ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਈਐ, ਸਾਹਿਬ ਲਗੀ ਰੀਤਿ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਕੇਤੇ ਕਹਹਿ ਵਖਾਣ, ਕਹਿ ਕਹਿ ਜਾਵਣਾ॥ ਵੇਦ ਕਹਹਿ ਵਖਿਆਣ, ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਵਣਾ॥ ਪੜਿਐ ਨਾਹੀ ਭੇਦੁ, ਬੁਝਿਐ ਪਾਵਣਾ॥ ਖਟੁ ਦਰਸਨ ਕੈ ਭੇਖਿ, ਕਿਸੈ ਸਚਿ ਸਮਾਵਣਾ॥ ਸਚਾ ਪੁਰਖੁ ਅਲਖੁ, ਸਬਦਿ ਸੁਹਾਵਣਾ॥ ਮੰਨੇ ਨਾਉ ਬਿਸੰਖ, ਦਰਗਹ ਪਾਵਣਾ॥ ਖਾਲਕ ਕਉ ਆਦੇਸੁ, ਢਾਢੀ ਗਾਵਣਾ॥ ਨਾਨਕ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੁ, ਮੰਨਿ ਵਸਾਵਣਾ॥ ੨੧ 

(ਸਟੀਕ ਪਉ: ੨੧-ਲੋੜੀਂਦੀ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮ: ੧॥ ਤੁਮੀ ਤੁਮਾ ਵਿਸੁ, ਅਕੁ ਧਤੂਰਾ ਨਿਮੁ ਫਲੁ॥ ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਵਸਹਿ ਤਿਸੁ, ਜਿਸੁ ਤੂੰ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਹੀ॥ ਨਾਨਕ ਕਹੀਐ ਕਿਸੁ, ਹੰਢਨਿ ਕਰਮਾ ਬਾਹਰੇ॥ ੧॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੭}

ਪਦ ਅਰਥ: ਤਿਸੁ—ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ। ਚਿਤਿ—ਚਿੱਤ `ਚ। ਕਹੀਐ ਕਿਸ… ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਸਿਵਾਏ ਤੇਰੇ ਹੋਰ ਕਿਸ ਅੱਗੇ ਅਰਜ਼ੋਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਿਧੇ ਰਾਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਜਿਹੀ ਸਮ੍ਰਥਾ ਸਿਵਾਏ ਤੇਰੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸ ਨਹੀਂ। ਹੰਢਨਿ—ਭਟਕਦੇ ਹਨ, ਜੀਵਨ ਭਰ ਉਖੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਹੰਢਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦੋਬਦੀ ਹੀ ਬਿਤਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਮਾ ਬਾਹਰੇ—ਕਰਮ-ਹੀਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ:- ੧, “ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ” -ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ‘ਬਾਣੀ ਜਪੁ’ `ਚ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੩੪ ਤੋਂ ੩੭, ਮਨੁਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੰਜ ਖੰਡਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਸਮੇਂ, ਬਾਣੀ ਜਪੁ ਦੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਲੜੀ ਦੀ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੩੬ ਭਾਵ ਸਰਮ ਖੰਡ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਦੇਵ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ “ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ”। ਜਿਸਦੇ ਅਰਥ ਭਾਵ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਆਂ ਤੇਤੀ ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ‘ਸੁਰਤ’ ਨੂੰ ਘੜਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਘੜੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ‘ਸੁਰਤ’ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ, ਅਜਿਹੀ ਘੜੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ‘ਸੁਰਤ’ ਦੀ ਨੀਂਵ `ਤੇ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ‘ਮੱਤ’, ਉਪ੍ਰੰਤ ਅਜਿਹੀ ‘ਮੱਤ’ ਤੋਂ ਨੰਬਰਵਾਰ ਉਸ ਦਾ ‘ਮਨ’ ਤੇ ‘ਬੁਧ’ ਤਿਆਰ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ‘ਬੁਧ’ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਸੁਬੁਧ’ ਹੀ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ‘ਸਚਿਆਰ'ੇ’ ਦੀ ਅਵਸਥਾ `ਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵੇਗੀ।

ਨੁੱਕਤਾ ੨. ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੇ ‘ਮਨ’ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਤਰਤੀਬ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੀਵ ਅੰਦਰ ਕਰਤੇ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ “ਮਾਟੀ ਅੰਧੀ ਸੁਰਤਿ ਸਮਾਈ” (ਪੰ: ੧੦੦) ਭਾਵ ਹਰੇਕ ਜੂਨ ਅੰਦਰ ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ‘ਸੁਰਤ’ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤੋਂ “ਮਾਟੀ ਅੰਧੀ ਸੁਰਤਿ ਸਮਾਈ॥ ਸਭ ਕਿਛੁ ਦੀਆ ਭਲੀਆ ਜਾਈ॥ ਅਨਦ ਬਿਨੋਦ ਚੋਜ ਤਮਾਸੇ, ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਸੋ ਹੋਣਾ ਜੀਉ” (ਪੰ: ੧੦੦) ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਅੰਦਰ “ਅਨਦ ਬਿਨੋਦ ਚੋਜ ਤਮਾਸੇ” ਬੇਅੰਤ ਰੂਪਾਂ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਕਿਰਿਆਂਵਾਂ ਦਾ “ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਸੋ ਹੋਣਾ ਜੀਉ” ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਖੇਡ `ਚ ਚਲਣ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੩. ਦਰਅਸਲ ਬਾਣੀ ਜਪੁ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ੩੩ ਪਉੜੀਆਂ `ਚ ਕੇਵਲ ਇਸ ‘ਸੁਰਤ’ ਨੂੰ ਘੜਣ ਲਈ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਨ ਰਾਹ `ਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਣੀ ਜਪੁ ਦਾ ਮੂਲ ਮਕਸਦ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ‘ਸੁਰਤ’ ਨੂੰ ਘੜਣਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ‘ਸਚਿਆਰਾ’ ਬਨਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਥੇ “ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ” ਭਾਵ ‘ਸੁਰਤ’ ਸਬੰਧੀ ਇਕੋ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਮਤਲਬ ‘ਸੁਰਤ’ ਦੇ ਉਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦੀ ਸੀਮਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ‘ਸਚਿਆਰਾ’ ਬਨਣ ਨਾਲ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੪. ਉਪ੍ਰੰਤ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਥਲੀ ਪਉੜੀ ਨੰ: ੨੭ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬਾਣੀ ਜਪੁ ਦੀ ਉਸੇ ਪੰਕਤੀ “ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ” ਨੂੰ ਹੀ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚੋ ਹੀ ਇਸ ਸੁਰਤ, ਮਤ, ਮਨ ਤੇ ਬੁਧ ਵਾਲੀ ਤਰਤੀਬ ਨੂੰ ਵੀ ਪਹਿਚਾਨਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਾਂਗੇ।

ਨੁੱਕਤਾ ੫. ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਇਥੇ ਸੁਰਤ, ਮਤ, ਮਨ ਤੇ ਬੁਧ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ `ਚ ਨਾ ਵੀ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ੇ ਸਬੰਧੀ ਇਸ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮੇਤ ਹਰੇਕ ਜੂਨ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਰੰਭ “ਮਾਟੀ ਅੰਧੀ ਸੁਰਤਿ ਸਮਾਈ” ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ‘ਸੁਰਤ’ ਤੋਂ ਅਰੰਭ ਹੋਈ ਹਰੇਕ ਜੂਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ `ਚ ਹਿਲਜੁਲ ਹੀ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਅੰਦਰ ‘ਮੱਤ’ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸੇ ‘ਮੱਤ’ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਘੜਿਆ ਜਾਣਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸੁਭਾਗੇ ਮਨੁੱਖਾ ਦਾ ‘ਸਚਿਆਰ'ੇ’ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਹੈ ‘ਸੁਰਤ’ ਦਾ “ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ” ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ‘ਸੁਰਤ’ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਤਾਂ “ਮਾਟੀ ਅੰਧੀ ਸੁਰਤਿ ਸਮਾਈ” ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੂਨ ਵਿਚਲੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੬. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ‘ਸੁਰਤ’ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ‘ਮੱਤ’ ਤੋਂ ਹੀ ਹਰੇਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਰੂਪ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਰੂਪ ਹਨ ‘ਸੁਮਤ’ ਤੇ ‘ਕੁਮਤ’। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਉਹੀ ‘ਸੁਮਤ’ ਤੇ ‘ਕੁਮਤ’ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੱਥਲੀ ਪਉੜੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ “ਮ: ੧॥ ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੁ, ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ, ਕਬ ਉਤਮ ਕਬ ਨੀਚ॥ ਕਬ ਚੰਦਨਿ, ਕਬ ਆਕਿ ਡਾਲਿ, ਕਬ ਉਚੀ ਪਰੀਤਿ॥ ਨਾਨਕ ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਈਐ, ਸਾਹਿਬ ਲਗੀ ਰੀਤਿ”॥ ੨॥ `ਚ ਵੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਵਾਰ ਵਰਨਣ ਆਇਆ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੭. ਉਪ੍ਰੰਤ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਅਰਬਾਂ ਖਰਬਾਂ ਜੂਨਾਂ, ਕਰਤੇ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਕੇਵਲ ‘ਮੱਤ’ ਤੱਕ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੇਵਲ ਮਨੱਖਾ ਜੂਨ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ‘ਮੱਤ’ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਕਰਮਾਂ, ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ `ਚ ਇਸ ਅੰਦਰ ‘ਮਨ’ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੮. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਭਾਵ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਹਉਮੈ ਕਾਰਨ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਕਰਮ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ‘ਮਨ’ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜੀਵ ਲਈ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੇ ਮੁੜ ਜੂਨਾਂ ਵਾਲਾ ਗੇੜ ਚਾਲੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪ੍ਰੰਤ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹੀ ‘ਮਨ’ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ “ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ” ਨਾਲ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ‘ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ’ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭੂ `ਚ ਹੀ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਅੱਡਰੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਜੀਉਂਦੇ ਜੀਅ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।

ਨੁੱਕਤਾ ੯. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਅੰਦਰ ‘ਮੱਤ’ ਤੋਂ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਜੀਵਨ ‘ਸੁਮਤ’ ਤੇ ‘ਕੁਮਤ’ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਕਰਮਾਂ, ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਇਸ ‘ਮਨ’ ਤੋਂ ਵੀ ਮਨੁਖ ਦੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਭਾਅ ਤਿਆਰ ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ‘ਸੁਬੁਧ’ ਤੇ ‘ਕਬੁਧ’ ਕਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਣੀ `ਚ ਬੇਅੰਤ ਵਾਰੀ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੧੦. ਉਪ੍ਰੰਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ‘ਕੁਬੁਧ’ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ‘ਸੁਬੁਧ’ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ‘ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ’ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ `ਚ ਇਸੇ ਨੂੰ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ `ਚ ਇਸ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਸਮੇਂ ‘ਸਚਿਆਰ'ੇ’ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣਾ ਹੈ। ਅਸਲ `ਚ ਇਸ ਬਾਰੇ “ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੁ, ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ” ਵਾਲੇ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਮੱਤ’ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਕਰਕੇ ਕਬ ਉਚੀ ਪਰੀਤਿ” ਵਾਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ‘ਸਚਿਆਰ'ੇ’ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਬਿਆਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ.

ਨੁੱਕਤਾ ੧੧. ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਕਰਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਉੜੀ ਤੇ ਖਾਸਕਰ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ “ਤੁਮੀ ਤੁਮਾ ਵਿਸੁ, ਅਕੁ ਧਤੂਰਾ ਨਿਮੁ ਫਲੁ” ਦਾ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ‘ਸੁਰਤ’ ਉਪ੍ਰੰਤ ‘ਮੱਤ’ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ‘ਮਨ’ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਤੇ ਇਥੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੱਲ ਹੀ ਮਨਮੁਖ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੈ।

ਨੁੱਕਤਾ ੧੨. ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ‘ਮਨ’ ਤੋਂ ‘ਸੁਬੁਧ’ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ‘ਕੁਬੁਧ’, ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਰਮ ਸੰਸਕਾਰ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਤਿਆਰ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵੀ ਹਰ ਹਾਲਤ ਮਨਮੁਖ ਜੀਵਨ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ‘ਕੁਬੁਧ’ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ‘ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ ਸੁਬੁਧ’ ਤੋਂ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਸ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ਤੋਂ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਸਚਿਆਰਾ’ ਜੀਵਨ।

ਨੁੱਕਤਾ ੧੩. ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ “ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੁ, ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ, ਕਬ ਉਤਮ ਕਬ ਨੀਚ” `ਚ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸੀਮਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ‘ਮੱਤ’ ਤੱਕ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਵੀ ਸਲੋਕ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨ ਤੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ ਬਾਕੀ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੂਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ।

ਨੁੱਕਤਾ ੧੪. ਤਾਂ ਤੇ ਇਸ ਪਉੜੀ ਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅਸਲ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪਹਿਚਾਨਣ ਲਈ ਨੁੱਕਤਾ ਨੰ: ੧. ਤੋਂ ਨੁੱਕਤਾ ਨੰ: ੧੪. ਵਿਚਲੀ ਸੰਪੂਰਣ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ‘ਸੁਰਤ’ ‘ਮੱਤ’ ‘ਮਨ’ ‘ਬੁਧ’ ਸੁਬੁਧ’ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ‘ਸਚਿਆਰ'ੇ’ ‘ਸੁਮਤ’ ਤੇ ‘ਕੁਮਤ’ ‘ਸੁਬੁਧ’ ਤੇ ‘ਕੁਬੁਧ’ ‘ਵਿਵੇਕ ਬੁਧ’ ‘ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ’ ਆਦਿ ਸਬੰਧੀ ਦਿੱਤੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਅਰਥ: ਤੁਮੀ ਤੁਮਾ ਵਿਸੁ, ਅਕੁ ਧਤੂਰਾ ਨਿਮੁ ਫਲੁ॥ ਮਨਿ ਮੁਖਿ ਵਸਹਿ ਤਿਸੁ, ਜਿਸੁ ਤੂੰ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਹੀ” ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੂੰ ਵਿਸਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਜਿਹੜੇ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾ ਜੋੜ ਕੇ ਬਲਕਿ ਸੰਸਾਰਕ ਰਸਾਂ ਕਸਾਂ `ਚ ਹੀ ਉਲਝੈ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਮੂੰਹ `ਚ ਤੁੰਮੀ ਤੁੰਮਾ, ਜ਼ਹਿਰ, ਅੱਕ ਧਤੂਰਾ ਤੇ ਨਿੰਮ ਫਲ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ, ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਤੈਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਮਨਮਤੀਆ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਮੂੰਹ `ਚ ਵੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕੁੜਤਣ ਹੀ ਭਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਨਮਤੀਆਂ ਲਈ ਤੇਰੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਰਸਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਿਖ ਫਲ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਵੀ, ਨਿ: ਰਸ ਤੇ ਬੇਸੁਆਦਾ ਤੇ ਕੁੜਤੱਣ ਭਰਿਆ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਕਹੀਐ ਕਿਸੁ, ਹੰਢਨਿ ਕਰਮਾ ਬਾਹਰੇ” ਇਸ `ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਬਦਨਸੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਸਿਵਾਏ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ? ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਭਟਕਣਾ ਤੇ ਉਖਾੜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਹੰਢਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਬਦੋਬਦੀ ਮੁਕਾਅ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਠੀਕ ਰਾਹ `ਤੇ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਵਾਏ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੇ ਅਜਿਹੀ ਸਮ੍ਰਥਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸ ਨਹੀਂ। ੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਜਿਸੁ ਤੂੰ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਹੀ” ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਚੋਂ ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰੀ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਕੁੜਿਤਣ ਹੀ ਭਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਉਖਾੜ ਹੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਵਰਤ-ਵਰਤ ਕੇ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬੇਸੁਆਦਾ ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਭਟਕਣਾਵਾਂ ਝੋਰਿਆਂ ਭਰਿਆ ਹੀ ਬੀਤਦਾ (ਹੰਢਨਿ, ਹੰਢਦਾ) ਹੈ।

ਜਦਕਿ ਇਸ ਸਾਰੇ ਦੀ ਇਕੋ ਇੱਕ ਹੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਹੱਲ ਇਹ ਹੈ ਨਾਨਕ ਕਹੀਐ ਕਿਸੁ” ਭਾਵ ਜੇਕਰ ਉਹ ਵੀ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵਿਚਰਦੇ, ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਕਰਦੇ, ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸ ਰਹੇ ਦਾਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵਿਚਰਣ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਸੱਚਾ ਰਸ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੀਵਨ ਭਰ ਇਧਰ ਉਧਰ ਭਟਕਣ ਤੇ ਖੁਆਰ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਰਸੀਲਾ, ਪ੍ਰਭੂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਰਸ ਦਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ “ਹੰਢਨਿ ਕਰਮਾ ਬਾਹਰੇ” ਵਾਲੀ ਘਾਟ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

ਮ: ੧॥ ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੁ, ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ, ਕਬ ਉਤਮ ਕਬ ਨੀਚ॥ ਕਬ ਚੰਦਨਿ, ਕਬ ਆਕਿ ਡਾਲਿ, ਕਬ ਉਚੀ ਪਰੀਤਿ॥ ਨਾਨਕ ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਈਐ, ਸਾਹਿਬ ਲਗੀ ਰੀਤਿ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੮}

ਪਦ ਅਰਥ: ਪੰਖੇਰੂ—ਪੰਛੀ। ਕਿਰਤੁ—ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਕੰਮ, ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕਰਮਾਂ-ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੁਭਾਅ।

ਅਰਥ: “ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੁ, ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ” ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਤਿ ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਉਪ੍ਰੰਤ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੁਭਾਉ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਾਥੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਤ ਨੂੰ ਲਈ ਉਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਨਿਭਦਾ ਹੈ।

“ਕਬ ਉਤਮ ਕਬ ਨੀਚ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ-ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ, ਇਸ ਦੀ ਚੰਗੀ ਜਾਂ ਮਾੜੀ ਮੱਤ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਦੇ ਉੱਤਮ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਨੀਚ ਕਰਮੀ ਜੀਵਨ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਕਬ ਚੰਦਨਿ, ਕਬ ਆਕਿ ਡਾਲਿ” ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮੱਤ ਰੂਪ ਪੰਛੀ ਕਦੇ ਤਾਂ ਚੰਦਨ ਦੇ ਬੂਟੇ ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਅੱਕ ਦੀ ਡਾਲ `ਤੇ। ਭਾਵ ਆਪਣੀ ਹੀ ਯੋਗ ਜਾਂ ਅਯੋਗ ਕਰਣੀ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਇਸ ਦੀ ਮੱਤ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਦੇ ਮਨੁੱਖ ਇਸੇ ਮਤ ਰੂਪ ਪੰਛੀ ਦੀ ਯੋਗ ਤਿਆਰੀ ਕਾਰਨ, ਕਰਤੇ ਦੇ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹੀ ਮੱਤ ਰੂਪ ਪੰਛੀ ਜੇਕਰ ਸੰਸਾਰਕ ਰਸਾਂ ਕਸਾਂ ਹਉਮੈ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਉਹੀ ਦਾਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਈ ਤੇ ਬਿਰਥਾ ਕਰਣ ਲਈ ਬਿਖ ਫਲ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

“ਕਬ ਉਚੀ ਪਰੀਤਿ” ਫ਼ਿਰ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ. ਪ੍ਰਭੂ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਅੰਦਰ ਜੇ ਕਰ ਉੱਚੀ ਸੁਰਤ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਚਰਨਾਂ ਲਈ ਉੱਚੀ ਪ੍ਰੀਤ ਵੀ ਬਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ, ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਇਲਾਹੀ ਮੰਡਲਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਵੀ ਮਾਣਦਾ ਹੈ।

“ਨਾਨਕ ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਈਐ, ਸਾਹਿਬ ਲਗੀ ਰੀਤਿ” ਇਸ `ਤੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਿਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਵੀ ਮਾਲਕ ਦੀ ਜੋ ਧੁਰੋਂ ਚਲਦੀ ਆ ਰੀਤ ਤੇ ਨਿਯਮ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੰਦੀ ਮੱਤ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਤਾਂ ਤੇ “ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਈਐ, ਸਾਹਿਬ ਲਗੀ ਰੀਤਿ” ਦੇ ਅਰਥ ਭਾਵ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਹਉਮੈ ਰਹਿਤ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਚਰਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ ਦਾ ਇਲਾਹੀ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਿਹੜੇ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ, ਜੀਵਨ `ਚ ਮਨਮਤੀਏ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਕਰਤੇ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉਸੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਅਉਗੁਣਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਵਿਕਾਰੀ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਭਟਕਦੇ, ਖੁਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਰੰਭ `ਚ “ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ” ਵਾਲੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ, ਉਸ ਦੇ ਕਰਮ-ਸੰਸਕਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਸ ਦੀ ਸੁਰਤ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਮੱਤ `ਤੇ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੀ ਮੱਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵੀ ਟਿਕਾਅ, ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ, ਸੰਤੋਖੀ ਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਭਰ ਇਸ ਦੀ ਮੱਤ ਕੁਰਾਹੇ ਪੈਂਦੀ ਹੀ ਨਹੀ। .

ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਜੇ ਕਰ ਇਹ ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਮਤ ਵੀ ਕੁਮੱਤ ਦੇ ਰੂਪ `ਚ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਖੁਆਰ ਕਰਦੀ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਭਟਕਣਾ ਵਿਕਾਰਾਂ `ਚ ਫ਼ਸਾਈ ਰਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਲਈ ਬਿਖਿਆ ਫਲ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ ਕਰਤੇ ਦੇ ਸੱਚ ਨਿਆਂ `ਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਮੱਤ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਣ ਦੀ।

ਪਉੜੀ॥ ਕੇਤੇ ਕਹਹਿ ਵਖਾਣ, ਕਹਿ ਕਹਿ ਜਾਵਣਾ॥ ਵੇਦ ਕਹਹਿ ਵਖਿਆਣ, ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਵਣਾ॥ ਪੜੀਐ ਨਾਹੀ ਭੇਦੁ, ਬੁਝਿਐ ਪਾਵਣਾ॥ ਖਟੁ ਦਰਸਨ ਕੈ ਭੇਖਿ, ਕਿਸੈ ਸਚਿ ਸਮਾਵਣਾ॥ ਸਚਾ ਪੁਰਖੁ ਅਲਖੁ, ਸਬਦਿ ਸੁਹਾਵਣਾ॥ ਮੰਨੇ ਨਾਉ ਬਿਸੰਖ ਦਰਗਹ ਪਾਵਣਾ॥ ਖਾਲਕ ਕਉ ਆਦੇਸੁ ਢਾਢੀ ਗਾਵਣਾ॥ ਨਾਨਕ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੁ, ਮੰਨਿ ਵਸਾਵਣਾ॥ ੨੧॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੮}

ਪਦ ਅਰਥ: —ਕੇਤੇ—ਬੇਅੰਤ ਜੀਵ, ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ। ਵਖਾਣ ਕਹਹਿ—ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੜਿਐ—ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ। ਬੁਝਿਐ—ਮਤਿ ਉੱਚੀ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਸੁਰਤ `ਚ ਵਸਾਉਣ ਨਾਲ। ਖਟੁ ਦਰਸਨ—ਛੇ ਭੇਖ (ਜੋਗੀ, ਜੰਗਮ, ਸੰਨਿਆਸੀ, ਬੋਧੀ, ਸਰੇਵੜੇ, ਬੈਰਾਗੀ)। ਭੇਖਿ—ਬਾਹਰਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਬਾਸ। ਕਿਸੈ—ਕਿਸੇ ਨੇ? ਭਾਵ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ, ਤੇਰਾ ਭੇਦ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਿਆ। ਅਲਖੁ—ਅਲਖਯ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾ ਦਿੱਸਣ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥੂਲ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਬਿਸੰਖ—ਅਸੰਖਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਮਾਲਿਕ, ਬੇਅੰਤ ਹਰੀ, ਜਿਸਦਾ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ। ਆਦੇਸੁ—ਨਮਸਕਾਰ, ਕਰਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ `ਚ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣਾ। ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ—ਹਰੇਕ ਜੁਗ `ਚ ਮੌਜੂਦ, ਸਦਾ ਥਿਰ, ਜੋ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਨਹੀਂ।

ਅਰਥ: “ਕੇਤੇ ਕਹਹਿ ਵਖਾਣ, ਕਹਿ ਕਹਿ ਜਾਵਣਾ” ਬੇਅੰਤ ਜੀਵ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਗਾਇਣ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ।

“ਵੇਦ ਕਹਹਿ ਵਖਿਆਣ, ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਵਣਾ” ਵੇਦ ਆਦਿਕ ਧਰਮ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੀ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਣਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ।

“ਪੜੀਐ ਨਾਹੀ ਭੇਦੁ, ਬੁਝਿਐ ਪਾਵਣਾ” ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਰਤੇ ਬਾਰੇ ਖਾਲੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਨਾਲ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਬਾਰੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਇਕਤ੍ਰ ਕਰਣ ਨਾਲ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਰਤੇ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਣ ਲਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ `ਚ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਕਰਤੇ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ `ਚ ਵਸਾਉਣ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਲਾਹੀ ਮੰਡਲਾਂ `ਚ ਲੈਜਾਣ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਤੇ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਵਾਲਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

“ਖਟੁ ਦਰਸਨ ਕੈ ਭੇਖਿ, ਕਿਸੈ ਸਚਿ ਸਮਾਵਣਾ” ਛੇ ਭੇਖਾਂ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਲਿਬਾਸ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਭਾਵ ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਣ ਨਾਲ ਵੀ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚ `ਚ ਨਹੀਂ ਸਮਾਅ ਸਕਦਾ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਕਰਤੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਉਸ `ਚ ਅਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਬਾਹਰੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਖਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਣਾ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਅੰਦਰੋਂ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਸੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਹੈ।

“ਸਚਾ ਪੁਰਖੁ ਅਲਖੁ, ਸਬਦਿ ਸੁਹਾਵਣਾ” ਉਹ ਸਦਾ-ਥਿਰ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਹੈ ਤਾਂ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ, ਪਰ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਹੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸੁਹਪਣ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਦੀ ਅਮੁੱਲਤਾ ਦੀ ਸਮਝ ਉਦੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋ ਉਸ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ `ਚ ਕਮਾਇਆ ਜਾਵੇ।

“ਮੰਨੇ ਨਾਉ ਬਿਸੰਖ ਦਰਗਹ ਪਾਵਣਾ” ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਮੰਨ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਵੀ ਕਬੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਖਾਲਕ ਕਉ ਆਦੇਸੁ ਢਾਢੀ ਗਾਵਣਾ” ਅਜਿਹਾ ਜਗਿਆਸੂ ਸਦਾ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਦੇ ਚਰਨਾਂ `ਚ ਹੀ ਸਿਰ ਝੁਕਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਢਾਢੀ ਬਣ ਕੇ ਸਦਾ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਅੱਗੇ ਹੀ ਝੁੱਕਦਾ ਹੇ ਤੇ ਹਰ ਦੰਮ ਉਸੇ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰ ਦਾ ਹੀ ਢੰਢੋਰਚੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਇਧਰ ਉਧਰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਭਟਕਦਾ।

“ਨਾਨਕ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੁ, ਮੰਨਿ ਵਸਾਵਣਾ” ਤਾਂ ਤੇ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਜਗਿਆਸੂ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਘਰ `ਚ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਉਸ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਨੂੰ ਹੀ ਵਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ `ਤੇ ਜਿਸ `ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ੨੧।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ-ਪਉੜੀ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਅਨੇਕਾਂ ਆਏ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਣ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਨੰਤ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਣ ਕਰਣਾ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਇਸ `ਚ ਸਫ਼ਲ ਨਾ ਹੋਏ। ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਗਿਆਨਵਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪਰ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ `ਚ ਵਸਾਇਆਂ ਹੀ, ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਵੱਡਾ ਧਰਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਦੇਣਾ, ਧਰਮੀ ਅਖਵਾ ਲੈਣਾ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਖਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਣਾ, ਇਹ ਸਭ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਸੌਖਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਹੋਛੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ; ਜਦਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤੇ ਔਖਾ ਤੇ ਅਸਲ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਹਿਣੀ ਕਰਕੇ ਸੱਚਾ ਧਰਮੀ ਹੋਣਾ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਕਰਤੇ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥੂਲ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕਰਤਾਪੁਰਖ ਅਗੋਚਰ ਹੈ। ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੇ ਕਰਣੀ ਚੋਂ ਹੀ ਕਰਤੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਉੱਚੀ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਮਨੁੱਖ, ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਰਤੇ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਹੀ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕਰਣੀ, ਬੋਲਚਾਲ, ਵਿਹਾਰ `ਚੋਂ ਹੀ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪਉੜੀ ਅਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ- ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ “ਤੁਮੀ ਤੁਮਾ ਵਿਸੁ ਅਕੁ ਧਤੂਰਾ ਨਿਮੁ ਫਲੁ” `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਦਾ; ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ `ਚ ਇਲਾਹੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਤਾਂ ਦੂਰ ਬਲਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਅਉਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸੜਾਂਦ ਤੇ ਕੁੜਤਣ ਹੀ ਭਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਤੇ ਮਾਇਕ ਭੁਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਬੇਸੁਆਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਕਾਅ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ “ਮਤਿ ਪੰਖੇਰੂ ਕਿਰਤੁ ਸਾਥਿ, ਕਬ ਉਤਮ ਕਬ ਨੀਚ” ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ, ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਉਸ ਦੀ ਮੱਤ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ, ਮਨ ਮੱਤੀਏ ਜਾਂ ਗੁਰਮੱਤੀਏ ਕਰਮ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਮੱਤ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਛੇ ਪਿਛੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਾਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਤੇ ਫ਼ਰਜ਼, ਅਪਣੀ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣਾ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮੱਤ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਿਧੇ ਰਾਹ ਪਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਬਿਰਥਾ ਨਾ ਜਾਵੇ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਉੜੀ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਕੋ ਇੱਕ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਸੱਚ ਧਰਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਣੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਚਤਾ `ਚੋਂ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਕਰਤੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਣ `ਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਾ।

ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਰਾਹੀ ਕੀਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਕਰਮ, ਪ੍ਰਭੂ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਾਤਾਂ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਪਠਣ ਪਾਠਣ ਆਦਿ ਸਾਰਾ ਨਿਹਫਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਸਹਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। (ਚਲਦਾ) #27 MkV.GVDs27.21.04.12#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Majh Ki Vaar M:1 GVD & Steek” being loaded in instalments. Otherwise All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat 6Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.