.

☬ ੴਸਤਿ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ ☬

ਵਾਰ ਮਾਝ ਕੀ, ਮਹਲਾ ੧-ਸਟੀਕ (ਪੰ: ੧੩੭-੧੫੮)

(ਲੋੜੀਂਦੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ) (ਕਿਸ਼ਤ ੧੨)

ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗਿਆਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਪ੍ਰਿਂਸੀਪਲ ਗੁਰਮੱਤ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ, ਦਿੱਲੀ,

ਮੈਂਬਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਦਿ: ਸਿ: ਗੁ: ਪ੍ਰ: ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ: ਫਾਊਂਡਰ (ਮੋਢੀ) ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਲਹਿਰ ਸੰਨ 1956

(ਲੜੀ ਜੋੜਣ ਲਈ, ਸਟੀਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰੋ ਜੀ)

(ਪਉੜੀ ਨੰ: ੬ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ, ਸਲੋਕਾਂ ਸਮੇਤ)

ਸਲੋਕ ਮਃ ੧॥ ਜੇ ਰਤੁ ਲਗੈ ਕਪੜੈ ਜਾਮਾ ਹੋਇ ਪਲੀਤੁ॥ ਜੋ ਰਤੁ ਪੀਵਹਿ ਮਾਣਸਾ ਤਿਨ ਕਿਉ ਨਿਰਮਲੁ ਚੀਤੁ॥ ਨਾਨਕ ਨਾਉ ਖੁਦਾਇ ਕਾ ਦਿਲਿ ਹਛੈ ਮੁਖਿ ਲੇਹੁ॥ ਅਵਰਿ ਦਿਵਾਜੇ ਦੁਨੀ ਕੇ ਝੂਠੇ ਅਮਲ ਕਰੇਹੁ॥ ੧ 

ਮਃ ੧॥ ਜਾ ਹਉ ਨਾਹੀ ਤਾ ਕਿਆ ਆਖਾ ਕਿਹੁ ਨਾਹੀ ਕਿਆ ਹੋਵਾ॥ ਕੀਤਾ ਕਰਣਾ ਕਹਿਆ ਕਥਨਾ ਭਰਿਆ ਭਰਿ ਭਰਿ ਧੋਵਾਂ॥ ਆਪਿ ਨ ਬੁਝਾ ਲੋਕ ਬੁਝਾਈ ਐਸਾ ਆਗੂ ਹੋਵਾਂ॥ ਨਾਨਕ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਕੈ ਦਸੇ ਰਾਹੈ ਸਭਸੁ ਮੁਹਾਏ ਸਾਥੈ॥ ਅਗੈ ਗਇਆ ਮੁਹੇ ਮੁਹਿ ਪਾਹਿ ਸੁ ਐਸਾ ਆਗੂ ਜਾਪੈ॥ ੨ 

ਪਉੜੀ॥ ਮਾਹਾ ਰੁਤੀ ਸਭ ਤੂੰ ਘੜੀ ਮੂਰਤ ਵੀਚਾਰਾ॥ ਤੂੰ ਗਣਤੈ ਕਿਨੈ ਨ ਪਾਇਓ ਸਚੇ ਅਲਖ ਅਪਾਰਾ॥ ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ॥ ਨਾਉ ਪੜੀਐ ਨਾਉ ਬੁਝੀਐ ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰਾ॥ ਗੁਰਮਤੀ ਨਾਮੁ ਧਨੁ ਖਟਿਆ ਭਗਤੀ ਭਰੇ ਭੰਡਾਰਾ॥ ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਮੁ ਮੰਨਿਆ ਦਰਿ ਸਚੈ ਸਚਿਆਰਾ॥ ਜਿਸ ਦਾ ਜੀਉ ਪਰਾਣੁ ਹੈ ਅੰਤਰਿ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰਾ॥ ਸਚਾ ਸਾਹੁ ਇਕੁ ਤੂੰ ਹੋਰੁ ਜਗਤੁ ਵਣਜਾਰਾ॥ ੬ 

(ਸਟੀਕ ਪਉ: ੬-ਲੋੜੀਂਦੀ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ’ ਸਹਿਤ)

ਸਲੋਕੁ ਮ: ੧॥ ਜੇ ਰਤੁ ਲਗੈ ਕਪੜੈ ਜਾਮਾ ਹੋਇ ਪਲੀਤੁ॥ ਜੋ ਰਤੁ ਪੀਵਹਿ ਮਾਣਸਾ ਤਿਨ ਕਿਉ ਨਿਰਮਲੁ ਚੀਤੁ॥ ਨਾਨਕ ਨਾਉ ਖੁਦਾਇ ਕਾ, ਦਿਲਿ ਹਛੈ ਮੁਖਿ ਲੇਹੁ॥ ਅਵਰਿ ਦਿਵਾਜੇ ਦੁਨੀ ਕੇ, ਝੂਠੇ ਅਮਲ ਕਰੇਹੁ॥ ੧॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੦}

ਪਦ ਅਰਥ: ਜਾਮਾ—ਕੱਪੜਾ। ਰਤੁ—ਲਹੂ। ਮਾਣਸਾ—ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ। ਦਿਲਿ ਹਛੇ—ਸਾਫ਼ ਦਿਲ ਨਾਲ। ਮੁਖਿ—ਮੂੰਹੋਂ, ਮੁਖ ਨਾਲ। ਦਿਲਿ ਹਛੈ ਮੁਖਿ ਲੇਹੁ …ਚੰਗੇ ਚਲਣ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਨਾਲ। ਦਿਵਾਜੇ—ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਕੰਮ, ਅੰਦਰੋਂ ਗੁਣਹਗਾਰ ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਧਰਮੀ। ਦੁਨੀ ਕੇ …ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲਈ, ਦਿਖਾਵੇ ਮਾਤ੍ਰ। ਝੂਠੇ ਅਮਲ ਕਰੇਹੁ …ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖੋਂ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਕੰਮਾਂ `ਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਠੱਗ, ਜ਼ਾਲਮ, ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦਾ ਖੂਣ ਚੂਸਣ ਵਾਲਾ, ਰਿਸ਼ਵਤ ਖੋਰ ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕਰਣ ਵਾਲਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਰਥ: ਜੇ ਕਪੜੇ ਨੂੰ ਲਹੂ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕਪੜਾ (ਜਾਮਾ) ਪਲੀਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ `ਚ ਨਿਮਾਜ਼ੀ, ਨਮਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ)। “ਜੋ ਰਤੁ ਪੀਵਹਿ ਮਾਣਸਾ ਤਿਨ ਕਿਉ ਨਿਰਮਲੁ ਚੀਤੁ” ਫ਼ਿਰ ਜਿਹੜੇ, ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਪੀਂਦੇ ਹਨ; ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਕੇ ਹਰਾਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਸਾਫ਼ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਭਾਵ ਅਜਿਹੇ ਪਲੀਤ ਤੇ ਗੰਦੇ ਮਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਨਿਮਾਜ਼ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਇਸ `ਤੇ “ਨਾਨਕ ਨਾਉ ਖੁਦਾਇ ਕਾ, ਦਿਲਿ ਹਛੈ ਮੁਖਿ ਲੇਹੁ” ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਫ਼ ਦਿਲ ਤੇ ਸਾਫ਼ ਮ੍ਹੂੰਹ ਨਾਲ ਹੀ ਲੈਣਾ ਹੈ ਭਾਵ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਚਲਣ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। “ਅਵਰਿ ਦਿਵਾਜੇ ਦੁਨੀ ਕੇ, ਝੂਠੇ ਅਮਲ ਕਰੇਹੁ” ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਸੰਸਾਰ ਤਲ `ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਤੇ ਧਰਮੀ ਬੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰਣ ਲਈ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ, ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਚਾਹੇ ਕਿਤਨੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਫ਼ਿਰੇ, ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ ਝੂਠੇ ਕਰਮ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ੧

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- (੧) “ਅਵਰਿ ਦਿਵਾਜੇ ਦੁਨੀ ਕੇ, ਝੂਠੇ ਅਮਲ ਕਰੇਹੁ” ਦਰਅਸਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਈ, ਦਿਨ `ਚ ਪੰਜ ਵਾਰ ਨਿਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਣ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ, ਗੁਰਦੇਵ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਲੋਕ, ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਸਾਈ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਿ ਪੇਸ਼ਾ ਵੀ ਕਸਾਈ ਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਨਿਮਾਜ਼ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਅਦਾ ਕਰਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਉਸ ਦੇ ਉਸ ਪੇਸ਼ੇ ਕਾਰਨ, ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਕਪੜਿਆਂ `ਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਛਿਟਿਆਂ ਦਾ ਪੈ ਜਾਣਾ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਜਦਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਪੜਿਆਂ `ਤੇ ਖੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਪਏ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਿਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਣ ਲਈ, ਕਪੜੇ ਪਲੀਤ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨਿਮਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਪੜੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਨਿਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਇਸ ਸਲੋਕ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਦੇਵ, ਉਸ ਨਿਮਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕਰਣੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਮੂਚੇ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤ੍ਰ ਨੂੰ ਸੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ, ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਬਾਹਰਲੇ ਤੇ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਧਰਮ ਕਰਮ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਂਝ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ `ਚ ਵਿਚਰਣ ਵਾਲਾ, ਇਸਤ੍ਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪੁਰਖ, ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਵੀ ਹੈ।

ਸਲੋਕ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਦੇਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਖ਼ੁਦਾ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਅਸਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਨ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦਾ। ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ `ਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਤੇ ਸੁਅਛਤਾ ਨਹੀਂ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕੇਵਲ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਪ੍ਰਵਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।

ਤਾਂ ਤੇ “ਨਾਨਕ ਨਾਉ ਖੁਦਾਇ ਕਾ, ਦਿਲਿ ਹਛੈ ਮੁਖਿ ਲੇਹੁ॥ ਅਵਰਿ ਦਿਵਾਜੇ ਦੁਨੀ ਕੇ, ਝੂਠੇ ਅਮਲ ਕਰੇਹੁ” ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ ਅਥਵਾ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੇ ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣ ਹੋਣ ਲਈ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਮਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਰਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਦਿਖਾਵੇ ਲਈ ਨਹੀਂ।

(੨) “ਜੇ ਰਤੁ ਲਗੈ ਕਪੜੈ… ਜੋ ਰਤੁ ਪੀਵਹਿ ਮਾਣਸਾ” ਸਮਝਣ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਹੀ, ਕੁੱਝ ਮਾਸ ਭੋਜਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜਨ ਇਸ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਜੇਕਰ ਉਪਰੀ ਨਜ਼ਰੇ ਵੀ ਦਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸਲੋਕ ਦਾ ਮਾਸ ਦੇ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਦੂਰ ਦਾ ਵੀ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ। ਇਥੇ ਦੋਨਾਂ ਪੰਕਤੀਆ ਜਿਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਰਤ ਭਾਵ ਖੂਨ ਆਇਆ ਹੈ ਦੋਨਾਂ `ਚ ਮਾਸ ਛਕਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖੂਨ ਲਗਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ `ਚ ਖੂਨ ਪੀਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰੇ ਤਾਂ ਖੂਨ ਉਸ ਦੇ ਕਪੜਿਆਂ `ਤੇ ਵੀ ਜਾ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਾਰ ਭਰ `ਚ ਜਿਤਨੇ ਵੀ ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਛਕਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਉਹ ਮਾਸ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਕਾ ਕੇ ਜਾਂ ਭੁੰਨ ਕੇ ਹੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਖੂਨ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਉਥੇ ਵੀ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਸ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ, ਮਾਸ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਖੂਨ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ। ਤਾਂ ਤੇ ਪੰਥ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਤ `ਚ ਮਾਸ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਜਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਲੋਕ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਰਣ ਮੁਤਾਬਤ ਵਿਚਾਰਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ।

(੩) “ਜੋ ਰਤੁ ਪੀਵਹਿ ਮਾਣਸਾ” - ਦਰਅਸਲ ਇਥੇ “ਜੋ ਰਤੁ ਪੀਵਹਿ ਮਾਣਸਾ, ਤਿਨ ਕਿਉ ਨਿਰਮਲੁ ਚੀਤੁ” ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ, ਜੋ ਲੋਕ ਗ਼ਰੀਬਾਂ, ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਚੂਸਦੇ ਹਨ, ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਲਮ ਧੱਕਾ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋ ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ, ਬਾਹਰੋਂ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਚਾਹੇ ਜਿਤਨੇ ਵੀ ਧਰਮ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ। ਨਿਮਾਜ਼ਾਂ ਅਦਾ ਕਰਣ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰਣ ਪਰ ਅਲ੍ਹਾ, ਖ਼ੁਦਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਮ: ੧॥ ਜਾ ਹਉ ਨਾਹੀ, ਤਾ ਕਿਆ ਆਖਾ, ਕਿਹੁ ਨਾਹੀ ਕਿਆ ਹੋਵਾ॥ ਕੀਤਾ ਕਰਣਾ ਕਹਿਆ ਕਥਨਾ, ਭਰਿਆ ਭਰਿ ਭਰਿ ਧੋਵਾਂ॥ ਆਪਿ ਨ ਬੁਝਾ, ਲੋਕ ਬੁਝਾਈ, ਐਸਾ ਆਗੂ ਹੋਵਾ॥ ਨਾਨਕ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਕੈ ਦਸੇ ਰਾਹੈ, ਸਭਸੁ ਮੁਹਾਏ ਸਾਥੈ॥ ਅਗੈ ਗਇਆ ਮੁਹੇ ਮੁਹਿ ਪਾਇ, ਸੁ ਐਸਾ ਆਗੂ ਜਾਪੈ॥ ੨॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੦}

ਪਦ ਅਰਥ: ਹਉ—ਮੈਂ। ਕਿਹੁ ਨਾਹੀ —ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਵੀ ਆਤਮਕ ਗੁਣ ਨਹੀਂ। ਕਿਆ ਹੋਵਾ—ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਕਿਤਨਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਦਿਖਾਵਾਂ? ਕੀਤਾ ਕਰਣਾ—ਮੇਰੇ ਕੀਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ। ਕਹਿਆ ਕਥਨਾ—ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਬੋਲ ਵਿਹਾਰ। ਭਰਿ ਭਰਿ—ਭਰੀਜ ਕੇ, ਗੰਦਾ ਹੋ ਕੇ। ਭਰਿਆ ਭਰਿ ਭਰਿ ਧੋਵਾਂ… ਆਪਣੇ ਮਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਮੰਨ ਬੈਠਾਂ ਤੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਂ। ਆਪਿ ਨ ਬੁਝਾ… ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਕੁੱਝ ਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਲੋਕ ਬੁਝਾਈ … ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਬਣ ਬੈਠਾਂ। ਐਸਾ— ਅਜਿਹਾ, ਹਾਸੋ-ਹੀਣਾ, ਸਚਾਈ ਹੋਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੋਰ ਹੋਵੇ।

ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਕੈ… ਆਪ ਅਗਿਆਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ, ਸੱਚ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ। ਦਸੇ ਰਾਹੈ … ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਦਸਣ ਲੱਗ ਪਵੇ। ਮੁਹਾਏ—ਠੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਭਸੁ ਮੁਹਾਏ ਸਾਥੈ … ਜਿਤਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਤੇ ਸ਼੍ਰਧਾਲੂ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਸਾਰੇ ਠੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਨਮ ਵੀ ਬਿਰਥਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਗੈ ਗਇਆ …ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ, ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ ਤੇ ਦਰ `ਤੇ। ਮੁਹੇ ਮੁਹਿ—ਮੂੰਹ `ਤੇ, ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਭੁਗਤਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਹਿ—ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੁਹੇ ਮੁਹਿ ਪਾਇ …ਮੂੰਹ `ਤੇ ਜੁਤੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੁ ਐਸਾ ਆਗੂ ਜਾਪੈ … ਅਸਲ `ਚ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਬਣ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਵੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਤੇ ਦੇ ਨਿਆ `ਚ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਪਾਜ ਉਘੜਦੇ ਹੀ ਹਨ।

ਅਰਥ: “ਜਾ ਹਉ ਨਾਹੀ, ਤਾ ਕਿਆ ਆਖਾ” ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮੈਂ ਹਾਂ ਹੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਆਤਮਕ ਹਸਤੀ ਹੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਾਂ?

“ਕਿਹੁ ਨਾਹੀ, ਕਿਆ ਹੋਵਾ” ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਆਤਮਕ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਦਿਖਾਵਾਂ? “ਕੀਤਾ ਕਰਣਾ ਕਹਿਆ ਕਥਨਾ, ਭਰਿਆ ਭਰਿ ਭਰਿ ਧੋਵਾਂ” ਮੇਰਾ ਕੰਮ, ਮੇਰੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਤੇ ਵਿਹਾਰ—ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਕਦੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮੰਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਮੰਦੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ ਹਾਂ; ਕਦੇ ਫ਼ਿਰ ਇਸ ਮਨ ਨੂੰ ਧੋਣ ਦਾ ਯਤਣ ਕਰਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

“ਆਪਿ ਨ ਬੁਝਾ, ਲੋਕ ਬੁਝਾਈ, ਐਸਾ ਆਗੂ ਹੋਵਾ” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਵੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਜਾਵਾਂ; ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ `ਚ ਮੈਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਆਗੂ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਵ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ `ਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਹਾਸੋ-ਹੀਣਾ ਤੇ ਦਿਖਾਵੇ ਦਾ ਆਗੂ ਹੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

ਇਸ `ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਕਰਕੇ ਅਧਵਾਟੇ ਫ਼ਸਿਆ ਹੋਇਆ “ਨਾਨਕ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਕੈ ਦਸੇ ਰਾਹੈ, ਸਭਸੁ ਮੁਹਾਏ ਸਾਥੈ” ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪ ਅੰਨ੍ਹਾ ਤੇ ਅਗਿਆਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਸੱਚ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ੳੇੁਪਦੇਸ਼ਕ ਬਣ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਡੋਬ+ਂਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸ਼੍ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਵੀ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਿਰਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਫ਼ਿਰ ਇਹੀ ਨਹੀਂ “ਅਗੈ ਗਇਆ ਮੁਹੇ ਮੁਹਿ ਪਾਇ, ਸੁ ਐਸਾ ਆਗੂ ਜਾਪੈ” ਅਜਿਹਾ ਆਗੂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਹਾਸੋ ਹੀਣਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਨਿਆਂ `ਚ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ `ਤੇ ਜੁਤੀਆਂ ਹੀ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਵ ਦੁਰਲਭ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਾਲੇ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਤੇ ਅਜ਼ਾਈਂ ਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕੀਤੇ ਉਲਟੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਦਾ ਅਸਲ ਰੂਪ ਇਸ ਲੋਕ `ਚ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ `ਚ ਵੀ ਉੱਘੜਦਾ ਹੈ। ੨।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਦਰਅਸਲ ਸਲੋਕ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਦੰਭੀ ਤੇ ਪਾਖੰਡੀ ਧਰਮ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਸ਼ਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੇਵ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਪਾਖੰਡੀ ਆਗੂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਆਪ ਜੀਵਨ ਪੱਖੋਂ ਦੁਚਿੱਤੀ `ਚ ਤੇ ਸੱਚ ਧਰਮ ਵੱਲੋਂ ਕੋਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਆਗੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਾਖੰਡ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਬਿਰਥਾ ਕਰਦੇ ਹੀ ਹਨ। ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨਾਲ ਵੀ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪੲਖੰਡੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣਾ ਲੋਕ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਿਗਾੜਦੇ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਵੀ ਵਿਗਾੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਲ `ਚ ਫ਼ਸਦੇ ਹਨ।

ਪਉੜੀ॥ ਮਾਹਾ ਰੁਤੀ ਸਭ ਤੂੰ, ਘੜੀ ਮੂਰਤ ਵਿਚਾਰਾ॥ ਤੂੰ ਗਣਤੈ ਕਿਨੈ ਨ ਪਾਇਓ, ਸਚੇ ਅਲਖ ਅਪਾਰਾ॥ ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ, ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ॥ ਨਾਉ ਪੜੀਐ ਨਾਉ ਬੁਝੀਐ, ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰਾ॥ ਗੁਰਮਤੀ ਨਾਮੁ ਧਨੁ ਖਟਿਆ, ਭਗਤੀ ਭਰੇ ਭੰਡਾਰਾ॥ ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਮੁ ਮੰਨਿਆ, ਦਰਿ ਸਚੈ ਸਚਿਆਰਾ॥ ਜਿਸ ਦਾ ਜੀਉ ਪਰਾਣੁ ਹੈ, ਅੰਤਰਿ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰਾ॥ ਸਚਾ ਸਾਹੁ ਇਕੁ ਤੂੰ, ਹੋਰੁ ਜਗਤੁ ਵਣਜਾਰਾ॥ ੬॥ {ਪੰਨਾ ੧੪੦}

ਪਦ ਅਰਥ: ਮਾਹਾ—ਮਹੀਨੇ। ਮੂਰਤ—ਮੁਹੂਰਤ। ਵੀਚਾਰਾ—ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੇ, ਤੇਰਾ ਧਿਆਨ ਧਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੇਰਾ ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੂੰ—ਤੈਨੂੰ। ਗਣਤੈ— ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਥਿੱਤਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਤੇ ਗਿਣਤੀਆਂ ਮਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਮਹੀਨੇ ਮਹੂਰਤ ਥਿਤਾਂ ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਗਿਣਤੀਆਂ ਮਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਭਰਮਾਂ `ਚ ਪੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਰ ਪਲ ਜੁੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਲਖ—ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ। ਸਚਿਆਰਾ—ਸੁਰਖ਼ਰੂ, ਉੱਜਲ ਮੁਖ, ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ, ਕਰਤੇ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਜੀਵਨ, ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਜੀਵਨ, ਵਡਭਾਗੀ। ਸਚਾ—ਸਦਾ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਸਦਾ ਥਿਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਵਣਜਾਰਾ—ਫੇਰੀ ਲਾ ਕੇ ਸਉਦਾ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ, ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਜੋ ਸੰਸਾਰ `ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਤੇ ਗੇੜਾ ਕੱਟ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਗੱਲ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ।

ਅਰਥ: — “ਮਾਹਾ ਰੁਤੀ ਸਭ ਤੂੰ, ਘੜੀ ਮੂਰਤ ਵਿਚਾਰਾ” ਭਾਵ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਸਭ ਮਹੀਨਿਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਘੜੀਆਂ ਤੇ ਮੁਹੂਰਤਾਂ `ਚ ਤੂੰ ਹੀ ਵਸਦਾ ਹੈਂ। ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਮਹੀਨਿਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਘੜੀਆਂ ਤੇ ਮੁਹੂਰਤਾਂ ਆਦਿ `ਚ ਤੈਨੂੰ ਸਿਮਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਰਤੇ ਦੇ ਸਿਮਰਨ, ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਰੁੱਤ, ਥਿੱਤ ਵਾਰ, ਮਹੂਰਤ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ “ਤੂੰ ਗਣਤੈ ਕਿਨੈ ਨ ਪਾਇਓ, ਸਚੇ ਅਲਖ ਅਪਾਰਾ” ਹੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਤੇ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਭੂ! ਥਿੱਤਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਗਿਣ ਗਿਣ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਭਾਵ ਅਜਿਹਾ ਕਰਣਾ ਹੀ ਅਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ।

“ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ, ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ” ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਥਿੱਤਾਂ ਵਾਰਾਂ, ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਹੂਰਤਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ `ਚ ਪੈਣ ਤੇ ਪੳਾੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਮੂਰਖ ਹੀ ਆਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਲ `ਚ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਤ੍ਰਿਸ਼ਣਾ, ਲੋਭ ਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਦੀ ਪਕੜ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ “ਨਾਉ ਪੜੀਐ ਨਾਉ ਬੁਝੀਐ, ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰਾ” ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ ਜੀ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਥਿੱਤ ਵਾਰ ਮਹੀਨੇ ਮੁਹੂਰਤ ਆਦਿ ਦੇ ਭਰਮ `ਚ ਪੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਮੱਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਣ ਭਾਵ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਣਾ ਤੇ ਉਸ `ਚ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਜੋੜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਗੁਰਮਤੀ ਨਾਮੁ ਧਨੁ ਖਟਿਆ, ਭਗਤੀ ਭਰੇ ਭੰਡਾਰਾ” ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਤੁਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਭੂ ਰੰਗ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਲਾਹੀ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਮੁ ਮੰਨਿਆ, ਦਰਿ ਸਚੈ ਸਚਿਆਰਾ” ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਨਾਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਨ ਕਰਤੇ ਦੇ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗੀਜ਼ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ `ਤੇ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜੀਵਨ ਪਦਵੀ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

“ਜਿਸ ਦਾ ਜੀਉ ਪਰਾਣੁ ਹੈ, ਅੰਤਰਿ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰਾ” ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਜਿਸ ਕਰਤੇ ਦੇ ਰੰਗ `ਚ ਰੰਗੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਪਦਵੀ ਨੂੰ ਪਾਉਣਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਰੋਹ ਚਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸੇ ਦਾ ਨੂਰ ਵਸਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।

ਤਾਂ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ “ਸਚਾ ਸਾਹੁ ਇਕੁ ਤੂੰ, ਹੋਰੁ ਜਗਤੁ ਵਣਜਾਰਾ” ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੂੰ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ ਜਿ ਸਦਾ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਹ ਹੈਂ, ਜਦਕਿ ਹੋਰ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਵਣਜਾਰਾ ਹੈ ਭਾਵ, ਹੋਰ ਸਾਰੇਇਥੇ, ਫੇਰੀ ਲਾ ਕੇ ਸੁਆਸਾਂ ਦਾ ਸਉਦਾ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ੬।

ਗੁਰਮੱਤ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨ- ਪਉੜੀ ਨੰਬਰ ਪੰਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਉੜੀ ਛੇ-ਪਉੜੀ ਛੇ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ, ਪਉੜੀ ਪੰਜ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਟੋਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਉੜੀ ਪੰਜ `ਚ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਚਾਹੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਸੁਖ ਆਰਾਮ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ `ਚ ਜਾ ਕੇ ਵਾਸ ਕਰ ਲਵੇ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਉਥੇ ਭਾਵੇਂ ਜੋਗੀਆਂ ਸਨਿੰਆਸੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਭਗਵੇ ਭੇਖ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਵੇ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ “ਬਿਰਥਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇ ਨ ਗਿਰਹੀ ਨ ਉਦਾਸਾ॥ ਜਮਕਾਲੁ ਸਿਰਹੁ ਨ ਉਤਰੈ ਤ੍ਰਿਬਿਧਿ ਮਨਸਾ” ਉਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜਕੜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਨਮ `ਚ ਵੀ ਉਖਾੜ, ਭਟਕਣਾ ਤੇ ਵਿਕਾਰ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਤੇ `ਚ ਅਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਉਪ੍ਰੰਤ ਇਸ ਪਉੜੀ ਛੇ `ਚ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਘਰ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਪ੍ਰਵਾਰ `ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਪੰਡਤ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਢੰਗ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ `ਚ ਜੁੜਣਾ ਤੇ ਉਸ `ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਹ ਇਥੇ ਵੀ “ਲਬ ਲੋਭ ਹੰਕਾਰ” ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਾਂ “ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ, ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ” ਭਾਵ ਟੇਵਿਆਂ ਕੁੰਡਲਣੀਆਂ ਤੇ ਥਿਤਾਂ ਵਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਹੂਰਤਾਂ ਆਦਿ ਵਾਲਾ ਤਾਣਾ ਬਾਣਾ ਬੁਣਨਾ ਤੇ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਣਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਉਹ ਪਾਸੇ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼੍ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਣ ਦਾ ਹੀ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ. ਇਥੇ ਵੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਕੇਵਲ ਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲਦਾ ਹੇ ਜਦਕਿ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੇਡ ਇਕੋ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਕਰਣ ਦਾ ਢੰਗ ਇਕੋ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸੀ “ਗੁਰਮਤੀ ਕਾਲੁ ਨ ਆਵੈ ਨੇੜੈ, ਜਾ ਹੋਵੈ ਦਾਸਨਿ ਦਾਸਾ॥ ਸਚਾ ਸਬਦੁ ਸਚੁ ਮਨਿ …. .”। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਥੇ ਵੀ “ਨਾਉ ਪੜੀਐ ਨਾਉ ਬੁਝੀਐ, ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰਾ॥ ਗੁਰਮਤੀ ਨਾਮੁ ਧਨੁ ਖਟਿਆ, ਭਗਤੀ ਭਰੇ ਭੰਡਾਰਾ॥ ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਮੁ ਮੰਨਿਆ, ਦਰਿ ਸਚੈ ਸਚਿਆਰਾ. .”ਜਿਸ ਸੱਚ ਦੇ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਥੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ ਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਪਉੜੀ ਅਤੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ- ਪਉੜੀ `ਚ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਮਨੁੱਖ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਸਮਾਜ `ਚ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਤਾਂ ਬਣ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਪੰਡਿਤ। ਅਜਿਹਾ ਆਗੂ ਜੇ ਕਰ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਹਉਮੈ ਤ੍ਰਿਸ਼ਾਨਾ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ `ਚ ਹੀ ਗ੍ਰਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਵਿਕਾਰੀ ਹਾਲਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਥਿਤਾਂ ਵਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮੁਹੂਰਤਾਂ ਵਰਗੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ `ਚ ਹੀ ਉਲਝਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਅਜਿਹਾ ਆਗੂ “ਨਾਉ ਪੜੀਐ ਨਾਉ ਬੁਝੀਐ ਗੁਰਮਤੀ ਵੀਚਾਰਾ॥ ਗੁਰਮਤੀ ਨਾਮੁ ਧਨੁ ਖਟਿਆ ਭਗਤੀ ਭਰੇ ਭੰਡਾਰਾ” ਤੋਂ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਿਰਥਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਾਂ “ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ” ਵਾਲੀ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦੇਵ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਸਲੋਕ “ਜੇ ਰਤੁ ਲਗੈ ਕਪੜੈ ਜਾਮਾ ਹੋਇ ਪਲੀਤੁ” `ਚ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਇਹੀ ਲਿਆ ਕਿ ਕਰਤੇ ਦੀ ਦਰਗਾਹ `ਚ ਕਬੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਦੀ ਕਰਮ ਕਾਂਡੀ ਸੁਅਛਤਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦਿਲ ਦੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਿਲ ਦੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰੋਂ ਹਉਮੈ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੋਵੇ।

ਫ਼ਿਰ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ `ਚ ਵੀ ਇਹੀ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ “ਨਾਨਕ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਕੈ ਦਸੇ ਰਾਹੈ ਸਭਸੁ ਮੁਹਾਏ ਸਾਥੈ॥ ਅਗੈ ਗਇਆ ਮੁਹੇ ਮੁਹਿ ਪਾਹਿ ਸੁ ਐਸਾ ਆਗੂ ਜਾਪੈ” ਭਾਵ ਜੇਕਰ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਕੋਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਰਤੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਹੋਵੇ। ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ, ਅਜਿਹਾ ਆਗੂ ਆਪਣਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਤਾਂ ਬਿਰਥਾ ਕਰਦਾ ਹੀ ਹੈ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸ਼੍ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੀਊਂਦੇ ਜੀਅ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਗੇੜ `ਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਕਿ ਜੋ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਪਉੜੀ ਦਾ ਹੈ ਸਲੋਕਾਂ `ਚ ਵੀ ਉਸੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੀ ਭਰਪੂਰ ਹੈ।

(ਚਲਦਾ) #12 MkV.GVDs12.04.12#

ਸਾਰੇ ਪੰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਲ਼ਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ‘ਗੁਰਮੱਤ ਪਾਠਾਂ’ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਅਰਥਾਂ ਸਹਿਤ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਪਾਠ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਾਲੂ ਰਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਦਸ ਭਾਗ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ’ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜੀ।

EXCLUDING THIS BOOK “Majh Ki Vaar M:1 GVD & Steek” BEING LOADED IN ISTTS. Otherwise All the Self Learning Gurmat Lessons already loaded on www.sikhmarg.com it is to clarify that;

---------------------------------------------

For all the Gurmat Lessons written upon Self Learning based by ‘Principal Giani Surjit Singh’ Sikh Missionary, Delhi, all the rights are reserved with the writer, but easily available for Distribution within ‘Guru Ki Sangat’ with an intention of Gurmat Parsar, at quite a nominal printing cost i.e. mostly Rs 300/- to 400/- (in rare cases these are 500/-) per hundred copies for further Free distribution or otherwise. (+P&P.Extra) From ‘Gurmat Education Centre, Delhi’, Postal Address- A/16 Basement, Dayanand Colony, Lajpat Nagar IV, N. Delhi-24 Ph 91-11-26236119, 46548789& ® J-IV/46 Old D/S Lajpat Nagar-4 New Delhi-110024 Ph. 91-11-26467315 Cell 9811292808

web site- www.gurbaniguru.org




.